बल्ला दुई प्रतिष्ठानले कोइँचलाई पत्तायो : बौद्धिक प्रतिस्परधा शुरु

-कोइँचबु काःतिच
२६ माघ, यालाखोम । आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान र  नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले क्रमशः आदिवासी कोइँच मौलिक साहित्य थेअनिको सैद्धान्तिक सौन्दर्य अध्ययनको लागि ईश्वरकिरण सुनुवार र कोइँच भाषाको निजात्मक निवन्ध लेखनको लागि डा. लाल श्याँकारेलु रापचालाई थोरै भए पनि अध्ययन तथा लेखन खर्च दिएको छ । कोइँच (सुनुवार) भाषाको साहित्य लेखनको चार दशक पछि बल्ला नेपाली साहित्यको इतिहासमा कोइँच भाषाको साहित्यमा सौन्दर्यशास्त्र छ भन्ने महसुश राज्यले गरेको छ । हुन त माओवादी सरकारका वेला विवादित प्राज्ञ चयन हुँदा टिकाराम सुनुवारको नाम पढ्न र देख्नमा आएको थियो । तर ती सुनुवार कोइँच सुनुवार हुन वा दलित सुनार हुन् अभैm अत्तो पत्तो छैन र हाम्रो सम्पर्क आएका पनि छैनन् र उनको नाम ठेगना अभैm पत्तो पाउन सकेका छैनौं । र, कोइँच सुनुवार नै हुन् भने पनि कोइँच भाषा साहित्यका प्रवद्र्धक अवश्य पनि होइनन् र थिएनन् । निजात्मक तीन वटा लामा बास्साइ बाजा, टुङना गीत लेखेर कोइँच साहित्य लेखनको वाश पिदार गर्ने दोलखा फाचे नेपानेका क्या. तिलकबहादुर सुनुवार अहिले धोवघिाट ललितपुरमा बुढौलीले गलेर बसेका छन् । कोइँच सवाई कथ्ने टि. पारगाच कहाँ छन् को हुन् अत्तो पत्तो छैन । (पारुहाङ सम्पादक टंकबहादुर राईका अनुसार उनी खिँचीका हुन् रे भन्नेसम्म सुनियो तर पतता लाग्न सकेको छैन ।) देवी बहादुर, डिकमान विरही, के.वि. जेँतिच यस संसारबाट विदा लिईसक्नु भयो ।
अहिले कोइँच साहित्यले छोटो समयमा केही छलाङ मारेको छ । मृत्यु साँघारमा घिट्घिटो बोकेर बाँचेको कोइँच भाषाले बल्ल राज्यको चिनारी पाएको छ । त्यो भन्दा पनि महत्व त्यस भाषाका लेखक र अध्ययनकरतालाई पत्ताएको छ । यसो भनौं कोइँचमा पनि लेखक छन्, बुद्धिजिवी छन् भनेर बल्ल चिनेको छ । नभए त कुनै अरथ नराख्ने र केही नजान्ने खस बाहुनहरुले मात्रै राज्यको ढुकुटी रितताउने गरेका थिए । आदिवासी जनजातिको कोइँचमा पनि बौद्धिक व्यक्ति छन् भनेर पत्ताउनु कोइँचको लागि केही सुखद पक्ष हो । यसले कोइँच साहित्य र कोइँच विद्वानको कदर हुँदै जाने आशा गर्न सकिन्छ । तर, राज्यले पत्ताएको यो पाटो झारो टारने मात्र पनि हुनसक्छ । यसको लागि आम कोइँच भाषा साहित्यपेरेमिहरुले चासो राख्ने र एकट्ठा हुनु आवश्यक छ ।
फाट्टाफुट्टा सुनुवार सेवा समाजको मुखपत्रमा कोइँच साहित्यको बछिटा परथ्यो, कहिले निवन्ध, कहिले कविता, कहिले गीत । कता कता अन्य पत्रपत्रिकाहरुमा पनि छापिन्थे कविताहरु, लेखहरु । तर केही जागरुक र उत्सुक युवाहरुले कोइँच चुप्लु (चुप्लु समाज)को नामबाट कोइँच भाषा साहित्यको विकास र संरक्षणको लागि संस्थागत पहल गरेपछि भने यसले केही गति प्राप्त गरेको छ । २०६२ सालमा रणवीर सुनुवार र अतीत मुखियाको आर्थिक सहयोगमा देन ए सेरेम फु कविता संग्रह छापिएपछि कोइँच साहित्य विकासको गति कछुवा गति मै भए पनि निरन्तरता चलिरहेको छ । हुन त डा. लाल शाँकरेलु रापचालाई नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा सिङ्गो पुस्तक लेखकको रुपमा पत्ताइन लगभग दुई दशक लाग्यो । उनले नेप्रप्रमा ५० को दशकमै फुटकर कोइँच कविता, अनुसन्धानत्मक लेख छपाई सकेका थिए । यस प्रवृतिले के कुराको प्रमाणित गर्छ भनेर कुनै पनि साहित्यकार, लेखकहरुमा निरन्तरता दिन अति आवश्यक छ । खहरे भेल जस्तो वर्षमा उर्लिने लेखनले कुनै पनि उचाई प्राप्ति हुँदैन । साहित्य लेखनको तीन दशक पछि अतीत मुखिया अनुसन्धाताका रुपमा पत्ताइन थालेका छन् ।
उनले विगतमा खस भाषाको कृतिहरु थुप्रै लेखे । अभैm अप्रकाशित कृति मौजुद छँदै छन् । तर कोइँच भाषाको खोमिग्युरग्युर कविता संग्रहले उनको लेखनमा ज्यान थपेको स्रष्टा स्वयम स्वीकार गर्छन् । डा. रापचा आपैंmले लेखेका छन् ५० को दशक मै सापुप्लाप्ला भएको उहाँको कविता कृति मातातिक फुले एक दशक पछि पुस्तकाकारको रुप पायो ।
तै पनि खस भाषाको तुलनामा कोइँच भाषाको साहित्य ग्रन्थको खलेउ बन्ने काल अति तीव्र छ । यस भाषालाई राज्यको कुनै ओत लागेको छैन । यो आर्पैm ठिही, तुसारो, छारो, धुलो, हिउँ पानी, झरी, भलबाढीमा संघरशा गरेर बाँच्ने प्रयास गरिरहेको छ । र, अहिले बुद्धिजिवी वर्गको कित्तामा कोइँच भाषा र साहित्य पनि उभिना सफल भएको छ । चुपलु समाजको एक दशक भित्रको प्रयसमा कोइँचको आफ्नै मौलिक सौन्दर्य शास्त्रको निर्माण गर्न सफल भएको छ । रिक (किरात विज्ञान अध्ययन संस्थान), नेपालले किराती भाषा साहित्यको मौलिकता खोजी गरीरहेको छ । यतिबेला आफ्नै मौलिक साहित्य थेअनिलाई विश्व सामु पस्किने प्रयास गरीरहेको छ ।
अब समयले आपैंm प्रमाणित गरदै जाने छ वा हेरना बाँकि छ चीरकालसम्मको लागि क) भौतिक सम्पत्तिको तुजुक गर्ने, ख) पाँडे राजनीतिको गफ दिने र ग) वेहासी गपैmको लागि गफ दिने कोइँच बन्न नसकेको सुनुवारले कोइँचको चिनारी राख्ने छन कि यी दुई संघरसाशिल अनुसन्धाता तथा स्रष्टा इश्वरकिरण सुनुवार र डा. लाल शाँकारेलु रापचाले । चेतनशील कोइँचहरुलाई सोच्ने र ऐक्यवद्धता जनाउने चुनौति र सम्भावना दुवै गतिलोरुपमा खादिमुदि खेशशा उम्रेको छ ।