इँचिकाः कोइँच सासि मुक-दुम

-कोइँचबु काःतिच -उत्तम)

१. मुरु चोइ-ति

ङोइति एको सोर-लुमुदिमि माराइ मानाम-नाति । तेकोइ सिखि-गुरो, तास-ला, सोर-लु माबाअÞबामाता । केरा सि-सि ता-ता शेत-थि सारिङ खेसुमुसु ला ।  खेसुमुसु रागिमि इँअिा थुँमि थुङ बोता । मेको थुङमि ख्लिँख्लिर पोअÞतु । ख्लिँख्लिर काःथा काःथा मुद, तेम, पोम/हिम-दो दोर-दो, साया/ताया, सोम बोता । नेल-लि गिफाकाः दुम-शा सोत-लु इत-लुआ बानाबोता । मेको सोत-लु इत-लु/जोलापुँखिले मुकासुखिकासु बोता । मुकासुखिकासुला मुँलिलिँखि बोता । मुँलिलिँखिआ गे ताशा इँगिले ओ हो हो हो … देँशो साङ हाम-सो दुर-दा ग्लुःता । दुर-दा थुङला तारासारिङ-गि होपोमुकासि बोता । तारासारिङ-गिला थिसोच, थिसोचला फाइशि, फाइशिला ङालिताँखि, ङालिताँखिला चेरोमि, चेरोमिला गाल-शो, गाल-शोला मुक-बÞाकु, मुक-बÞाकुला निरि, निरिला सुबुअिÞसा होपोमुकासि बोता । मुँलिलिँखिके साँ थुङ बुइशि लाँ थाथा, लाल लाँ बुसा, केर लाँ हासा बानाबोत । थाथाला ताया सेँ, बुसाला थुँ, पोम/हिम-दो दोर-दो हासाल, थानालु बोत । इँगिमि होपोमुकासिमि सोत-लु इत-लुला तान-वालु बोइश-शा बुसामि हिम-दो दोर-दो प्लिँताउ । मोदे हिम-दोदोर-दो प्लिँसे नोले आम आँमिमिन खोर-मुदित-मु दुम-शा साँफिलिँफि बÞाक-राक जोल-ता । मेको साँफिलिँफि बाक-राकुमि सिँताखिसा वोल-शि पा बाअÞता । सिँताखिसाके सोदुइदु शिवोरला सोरि होर होर पा ब्लाता । ओँदे सोरिकालि इँगिमि आम जोअÞसदुम-सि प्लोइँतु । सोरिकालि क्याःता काः नु हिम-दो दोर-दो काःमि हिप-शिरेला गाअÞना गाअÞना पाशो ताशा इँगिमि कुयामोदियामोआ चिङ-गा तामतेमे । मिनु मेको सोरिकालि बुबोर पेबोर पुअÞचा दुम-ता । बुबोरपेबोरला सोरि इ-इमचिलि मिज-रि विम-रि मिराक, नारेच, बारेच, राँकोच खोदेँशो दुम-तेमे । इशि-काः थोचेकोम-थि साँफिलिँफि बÞाक-राकमि वोल-शि पा बाअÞता । तान-वालुनु मिज-रिबिम-रिपुकिमि आँमआँमिमि किमुमानु इशिकाः तायाताँखिन नुप-शा योल-ता । गिशिमि आमकेन राइच-चि पाचा सिखिगुरो दुम-ता ओँत-थिएरि ।

इशिका सिखिगुरोके यो राइचङाल-सि वाँमनिम पोम-दोकिम-दो सेल साँमा । इँगिमि मिज-रिबिम-रिकालि लेँसो-पाः आँम आँमिमि हिम-सि ग्याइँशिरेला पा राम-शिकिम-शि पामुशो ताशा मेकोआनकाः नापोथार पाचा आनिलासिरि नेः पाइश-शो सोअÞति चोल-चा दुम-ता । पोम सुर-चा मिनु साँफिलिँफि आँखा पा सुर-ना सुर-ना गाम-शा योल-ता । पोम सुर-मे नोले गिगि गिम-गिम सारिङ ताइँसाउ । मिनु होहो होर-होर मिज-रिबिम-रि राँकोचआ पोम-दो किम-दो तानाता किःमुशा दाम-मुम-तेमे । शेर-दालु, यार-दालु, यामालु, वाशेरेलु, गोर-मारेलुपुकि गार-शो सुबु/खादिमुदि/खारिङ रागि गाल-जोलमि जिश-शा ताइँसाउ । खादिमुदि, खारिङ रागि कालि बÞाक-राकुमि सेअÞबेर पा प्लाप-साला पाशो ताशा चेबारि, चेःसिबारि, चुकुबारि, बिन-दुबारि, लावाबारि फ्लिप-शा आम पाँतोस पार-मोसिरि/ताया/सायारिप-चि सेल-शा खारिङ ग्योम-तेक आथार-रिफार गेचा दुम-ता । सुबु रागिकालि साँफिलिँफिला ग्लुइना ग्लुइँना पाशो खेममिन कुयामो दियामोमि हाँगोकालि गिलतासे । मोदे कुयामोदियामोमि हाँगो गिल-शा आम पोःपे चेल-शो ताशा थुङला सारिङमि राँकोच रुमुहोपोआ ताउ बुइशि थाथा दुमा पारुहोपो सेल-चा दुम-ता मोपान सुसि/फाइश-शिआ तामि लाल बुसा ग्लुमा सुम-निमामा सेल-चा दुम-ता । पारुहोपो सुम-निमामाकालि कोबा सिखारि बायाबेदा यो सेल-चा दुम-ता आनिलासिरि नु पार-मोसिरिमि । पारुहोपो नु सुम-निमामाके कुयामो दियामो नु राम-शि दुम-ता । मोदे राम-शि पाम-सेनु ब्लाःशा खेरा पाम-तासे कुयामो दियामोकालि । मिनु ते ते कुयामो दियामो प्लोअÞना प्लोअÞन लासा मेकेरे केरा पा नादा दुम-ता तेकेरे पारुहोपो नु सुम-निमामामि हाअÞना हाअÞन योल-सा मेकेरे नाअÞति दुम-ता ।

सुबुरागिमि बÞाकु-राकु सोर-ना सोर-ना योल-मेनु रिलु, चुङ/चुइँचि, तिल-मा/दामार ताइँसाउ । आनिलासिरि पारमोसिरिमि ङोइँति एको सुबुरागिमि ताइँसिशो रिलु, चुइँचि, दामार ग्योम-चा रुमुहोपो नु सुबुमामाआ सोअÞति केश-शा ओइरे नु जेजोर-मि सेल-शा इशिकाः वाँचेर चोल-चा दुम-ता । आनिलासिरि नु पार-मोसिरिमि इँगिआ देँशो बिन-ना बिन-ना ङोइँति बÞाकुमि बाअÞबा थाथालबेथाल चोल-चा दुम-ता । सुबुरागिकालि सुवागिगिर थारखारि, रावाचिवामि गिगिगिम-गिम पा ग्योम-चा दुम-ता । राकाश, चि-बि चोल-चा दुम-ता । शेङना साप-पा राकास नु सुवागिगिर बार-तेमे । तिअिÞनेन माजाप-चाङा पा बार-तेमे । मे मोदे मेकोआन रुया खिनखार पाइँसाउ । बेअÞचा माल-बा दुम-ता । मो पा यो बार-चा मादिः । मिनु शेः बÞोइबा राकास, चि-बि चोल-चा दुम-ता । मोपा यो सुबु रागिमि राकास, चि-बि बार-सिङा बार-सि दुम-तेमे । मे मोदे आनिलासिरि पार-मोसिरिमि दुमा नु ग्लुमाकालि माइश-शा सोअÞतिमि इमा पाइश-शो ताया सेँ, साया पाइश-शो मुरु सेल-तेमे । मेको ङोइँति सेल-शो मुरुआस नेया सुयु गेचा दुम-ता । सुयु कोल-ना कोल-ना लासानु काःमि वाइँशिमुरु थुङ ग्लुःता । हेरमि मिःशि मुरु । बाबार-के दुम-सानु आस थुँमि बÞोर-तासे । आमिआमिमि ब्लिप-चा माल-सेनु जुरमि जुअÞशा चिलाबुँबुँ पा फारे आप-तु । निम-फा बेअÞतासे मिनु आनिलासिरि पारमोसिरिमि सेल-शो खोदेँशो दुमतासे । नोले लेँशा कालिमामामि फ्लाःशा काःकालि दुमा पोआ होमा-कु नु हेरकालि वाँआ होमा-कु तुइँशा कोल-पाइच-चा दुम-ता । नोले सुयुकि नु सुयुपि निम-फा ग्लुम-चा गोम-तासे । शेङ-ना कालिमामामि वोबु नासि ग्याँबे पाचा मादुम-बा देँमेङामेेरे मुकदुमआ सोअÞतिमि सुयुपो काइश-शि दुम-ता । काइश-शि दुम-शो सुयुकिकालि सुयुपिमि खोइना खोइना लाता । सुयुकि बÞाकिमि हिर-शा बाअÞशो मादाअÞता । मोदे मुक-दुम थुःशा खुरमिमि सालाक लेअÞताउ । मिनु मुरु सेल-चा दुम-ता । मेकेला काइशिमुरुनु ग्याँबे पा एको रागिमि मुरुआ चासिचालि बार-पाइच-चा दुम-ता ।

२. दुमो गुइँगुइँआ सासि मुक-दुम

कोइँचमि सेकेवोके जाचा ङोइँति राइश-शि पा जाइनिमि नामनाति । कोइँचआ काः जिखिपुर-गि राइश-शि दिशा बÞाकि हिर-सेजु दाशा रावाआ गाः बाक थारश-शा नाइँसे बाअÞता । मेको रावा रोक-ले बाअÞमाता । राइशिच मुकु जिना जिन पादानु फाइशिवोरमि रोक-ले रावाला ब्लोःशो सेँदामि दुर-दा ग्लुःता । रोक-ले रावाला ग्लुःशो सेँदामि राइशिचकालि थुँ किःतु । आँखा पा रावाकालि शिर-शा कोङानु बिम-सुक-वा बेरश-शा ओःता । मेको बिम-सुकवाआ फ्लाँमि ग्लुइँश-शो सेँदामि थुँमुक सेल-तु । मार मिम-ता ताँ ङादा आँ थुँमि आ तिअÞशो कोःकेमि रोक-ले रावा थाइच-चा मिम-ता बाअÞता । मिनु रोक-ले रावाकालि थाइच-चा गोप-तु । दोशो थाइत-ता मोशो रोक-ले रावाला मुरश-शा सेँदा ग्लुःता । मेको सेँदामि बÞाकिङा चि-बि, राकासपुकि राउँ पुम-चा गोम-तेमे । रोक-ले रावाङा सेँदामि पातिके मेको जिखिपर-गिकालि राइशि पाचा शिलिल ग्यँुपो दुम-ता । मुल राइशिच जिखिपुर-गि बÞाकि हिर-शा राइशि पाचा प्लोइँशा मे मोदेन रोक-ले रावा थाइना थाइना राइश-शि पाचा गोप-तु । नोले नोले मेको रावामि लाशा राइशि पाचा यो ब्लिःताउ मिनु रावान तिम-तेक थुँ पाप-तु । थाम थामा दा नोले दा मेको रोक-ले रावान तिम-तु । मेकेले आ वार-चिपुकिनु पोर-सोलि फेच चिँ कुर-शा आम बास बाअÞतेकमि लाइतेमे । थेबि दुम-तिके काः निअÞशि गार-शा मेको ख्लोदाब कुर-शा गाअÞचा गोमेबाअÞता । मेकेला बुम-था बुअÞशा राइशि पातेक देब्ला गोमा-ता । नोले राइशि पाइबा मुरु इशिकाः दुम-मा बाअÞता । मेको यो थेबि ख्लोदापकालि ख्लोद-मे बाअÞता ।मोदे ख्लोद-मे नोले ङोइँतिङा बुदि ग्लिःचा प्लोःना बाअÞता । मेकेला मार पाचा दे मुलिच, गाउरोच, नासोच, तोँकुच, ङावाच तोँ बाँमा बाअÞता । साप-पा लोः खिक ख्याल-मे नोले किशिआ कोःथेमि मेको ख्लोदाबकालि मोर-शा कोङ-मे नोले ङोइँतिकेङा यो रिम-शो पा ग्लिःचा गोवा बाअÞता । मेकेला नेल-लि गेर-सिशा माराइ लाँ माताँमे बाअÞता । दुमो ताम-ना ताम-ना राइश-शि पाँमेनु इशिकाः राइशि खुप-तेमे बाअÞता । नाँदो शाँदार देयिमि ङाममि ग्युश-रा बोअÞशा चिले पावा बाअÞता । आमकालि माल-शोकेङा शुशि राइश-शि पाइँतिनि दे मुसिगासि पा फापिदुपि दुम-बा दे हिँचि कोइँदा बाअÞता । मेकेला नेल-लि देलाच, तेलाच, मुलिच, गाउरोच, तोँकुच ब्लुअÞशा आन राइशशि पाशो नेललि राइशि वोइश-शा शाँदार देयिकालि शाकेमेके वोइश-शा पिदार पादा बाअÞता । मेकेला शाँदार पिदारआ सारा बोअÞशो ने ।

३. शकेओके जातेक साराआ सासि मुक-दुम

ङोइँति कोइँच जिखिपुर-गि राइशि पाइनिमि नामनाति । राइशि पाशो शे बÞोइनिमि नाम-नाति । राइशि पाचा मातामतेमेङाना शोःलुन बाअÞनिमि नामनाति । ओँदे शेँनु थापोनिपोमि ला ब्लोइँने माजामसिब दे हेर जातेक यो माल-ना माल-ना नामि । मे खेममि हुल-माका राइशोचपुकिमि दुमा पोःमि तिचुम तिचुम सिल पाना पान बÞाकि रेअÞबि दोना दोन पाशो थित-तेमे । मार पाइबामा दे बाप-शा बाअÞमा बाअÞता । ख्लुइश-शा कोङ-मेनु दा मेको दुमा पोः मि बÞाकि रेअÞबि दोना दोन जाशो ताँम-तेमे । दुमा पोःकालि कोइँचआ जिखिपुर-गि दुम-तिके दुमा पोकालि कोइँच राइशोचमि माराइनिमि नामनाति । मेकेला बÞाकि रेअÞबि दोने थुम-शा हेर थेम याअÞसेनोले लाशा बÞाकि रेअÞबि थाम-शा कोङमेनु ब्लोःशो लाअÞमा बाअÞता । मिनु मेको दुमा पो काइशिआ नोले नोले खोद-मे बाअÞता । आ नोले खोइना खोइना लामा काइशि पाङसार जाअÞदिश-शा पु-खिआ गाः बोकामि ओःमाता । काइशि पाङसारङा बोका ओःशो काइशि होहो होर होर पा ब्लाःशो याब्ले दुम-माता । मिनु मिनु मुरुमि जाचा दुम-बा मादुम-बा शेकेओकेआ पितिमि शोःङा बाअÞता । जाचा मादुम-तेके शेकेओकआ पितिमि यो शोःङा बाअÞता । मेकेले बÞाकि रेअÞबि दोचा गोःमे बाअÞता । नेल-लिआन गुइमि ओमो ओमो कोल-शो बÞाकि रेअÞबि दुमÞ-मेबाअÞता । नेल-लिआन गुइमि इशिकाः बÞाकि रेअÞबि ताशा कोइँच मुलिचआ शोः ला खुये देँशो सेँदा ग्लुःमाता । मिनु नेल-लिमि खुये देँमाबाअÞता । मोदे खुये देँमानु रागिन हिम-चाङा पा मुर-ता बाअÞता । मेको ताशा नेःशा खुये दुर-दामि साप-पा सोअÞति पाइश-शो तुइतेमे बाअÞता । ङोइँति खुये देँशो दुर-दा ब्लोइँचाकालि सोअÞति सोमआ खोल-मा तेल-साउ देँशो नाम नातिङाना मुलाइ यो मोदेशोन सोमआ होपो आङनाति खिँमि खोल-मामि साम-शोनु खुये दे देँसिबा । दुमा पोःमि ङोइति जाचा शेँशो शेकेओके दुम-तिके मुलाइ यो कोइँचमि आम नाग थोचेमि ङारिचङा ङोइति नाअÞति बÞाकि रेअÞबि जाइनिमि मिनु हेर पिदारनाम-दार पाइनिमि । कोइँच मुक-दुममि दुमापो काइशिके देदेङ थेबि बाअÞतिके मुलाइ यो शाँदार पिदारमि कोइशि सिल पा दुमा पोःकालि मिम-निमि ।

४. आङनातिआ सासि मुक-दुम

साइ साइङा लोः मे कोइँचकालि राइश-शि कोइश-शि पासि ला जोअÞनिमि नामनाति । शिमाङहोपो दे बÞाकिङा शि, रावाकुवाकालिन देयि दाब-निमि नाम-नाति । ङोइति पार-मोसिरिमि चेल-शो जारखारि, नारखारि, सावाखारिआ वाँचेर मिचेर होमाचिरिमि आम सोकेमि कुरश-शा गाअÞशो बाअÞता । सोकेमि कुर-शा कोइँचआ खारिङमि फ्लावा बाअÞता । मे खेम नोले मेको जारखारि नारखारि नु सावाखारि वाःमा बाअÞता । मुरुमि ङोइति आङनाति जासि माजोअÞनिमि नामनाति । मे खेम ङोइति तुँकुर-मामिन मेको आङ जावाबाअÞता । कोइँच चाइँ सिखारिमि राइशि पावानु तुँकुर-मा सादा बाअÞता । तुँकुर-मा पाअÞशा आ सोकेमि कोःङानु दा सावाखारि जारखारि, नारखारिआ केल-चि ताँमेबाअÞता । मेकोकालि लेँशा शोग-मेनु वाँमाता । वाःशो जारखारि नारखारि, सावाखारिकालि दोपा जाचा मातुइतेमे । मिनु मेकोकालि चोशा कोङ-मेनु ब्लुअÞशा ब्लालाचिला दुम-मे बाअÞता । मेको ब्लालाचिला दुम-शो सावाखारि, नारखारिकालि खुप-शा जाँमेनु ब्लोःशो म्अिÞलो म्अिÞलो दुम-मेबाअÞता । मेकेला याब्लेगुब्ले नु देयिकालि ख्लेच-चा माल-बा दे पिदार पाँमे बाअÞता । मेकोन पिदारकालि कोइँचमि नोले गिँजो पिदार देँचा गोःमे बाअÞता ।

ओँदे इरिङा सासि मुक-दुमङा देँसिपुकिकालि शिर-शा शार-शा कोःशोनु नेपालङा कोइँच, रुँकु, तुङ-गारु नु याक-खा नेल-लि आन मुक-दुमङाि सासि मुक-दुम काःन ताइँसिबा । खालि रागि, थेम, ने लोःनु नेःथाङा रुमिपामिआन मुल-केमआ इरिफानिर-फामि इँचिइँचिलो फ्लाःदाचिम-दा ताइँसिका । नेल-लिकेङा कोल-शो, हाल-शो, बार-शो, साअÞशो, थेबि साप-पा सोअÞति पाइश-शो तेइ तेइ ब्लाःशो बिलबिल, सि-सि ता-ता दार मापाइश-शो देयिआ दे इँगि होपोदे कोइँचमि सुइनिमिङाना । रुँकुमि पारुहाङ सुम्निमा, तुङ-गुरुमि तागेरा निङ्वाफु माङ दे पिदारनाम-दार पाशो ताइँसिबा । मोपान मुरुआ चोइतिआ पितिमि यो कोइँचमि सुयुकिकि पिपि ङोइति बोशो मुरु नामिङाना तुङगुरुमि सुसुङगे लालाङगे ङोइति मुरु नामि ङाना रुँकुमि हेच्छाकुप्पा -खाक्चिलिपा) मिनु तायामाखियामा ङोइति मुरु नामि ।

दुमो गुइँगुइँ, आङनाति, शेकेओकेआ पितिङा सासि मुक-दुम यो काःन ताइँसिबा । ओत-थि हाँबु, दाःथे नु आइच-चि हाँबुङा मुक-दुम काःन ताइँसिबा पुइँसो नु देँसिमि गिश इशि फ्लाःदाचिम-दा बाअÞताङाना यो । बोन ओलोआ चासिला बोशो कोइँच, रुँकु, तुङ-गुरु, याक-खा मुक-दुम नोले आ फेचे दाप-शा पिशो ताइँसिबा । लोः, मुल-केम, रिदुमपाखिम, रिसियामि दाइँदाबिँखा ताइँसाउङाना यो साँ किरात रागिआ मुक-दुमपुकि चिँ काःन दुम-शो ताइँसिबा ।

-तिसुप, काःत – ६, चुप-लु ।

इमेल ः kaatich@gmail.com