Poems

-कोइँचबु काःतिच

मेरी प्रिय,

यो प्रणय दिवसको औसरमा

अलिकति

बजारमा चलेको समावेशी, सहभागिता

र, असली सामुहिक अधिकारको कुरा गरौं है,

हुन्छ हैन त ?

१) प्रिय सोच त, पिजडाको सुगा र वनको सुगाको के अन्तर छ –

२) अब भन त, वनको सुगाले कस्तो अधिकार खोज्ला ? अनि पिजडाको सुगाले कस्तो अधिकार खोज्ला ?

३) विचार गर त, पिजडाको सुगाले खोजेको हकअधिकारले सुगाको अस्तित्वको रक्षा हुन्छ कि ? वा वनको सुगाले खोजेको हकअधिकारले सुगाको अस्तित्वको रक्षा हुन्छ ?

४) कल्पना गर त, मानिसले पिजडाको सुगाको अधिकारलाई सम्बोधन गर्ला कि वनको सुगाले खोजेको अधिकारलाई सम्बोधन गर्ला –

५) अनुमान लगाउ त, मानिसले कसलाई बढी मन पराउला वनको सुगा कि पिजडाको सुगा ?

६) प्रिय भन त, भावी सन्ततीको लागि पनि सोच्ने हो भने मानिसले कस्को अधिकारलाई स्थापित गर्न विचार गर्नु पर्ला ?

७) हजुर, यता सुन न मेरी प्रिय – हामी पनि प्रष्ट हुनु छ कि पिजडाको सुगाले सम्पूण् सुगाको व्यथा बुझन सक्दैन । उ मानिसको संगत, वस, मोहमा परेको छ । मानसिक, शारारीरिक विकलङ्ग भै सकेको हुँदा सुगामा हुनु पर्ने गुण हराइसकेको छ । उसलाई दुध भात प्यारो हुन्छ । मानिसले जे बोल्यो त्यही बोली प्यारो लाग्छ । उडेर जंगल पस्न मन लाग्दैन । र, मानिसकै चाकरी गर्छ । मानिसको खेेलौना र शौख बनेर बाँच्न बस्न मन पर्छ । उ माथि मानिसले गरेको ज्यादाती, अन्यय-अत्यचार कुनै पनि हालातमा महशुस हुँदैन । बरु वनका सुगालाई अभागी ठान्छ, काम नलाग्ने ठान्छ, र, मुर्ख भन्छ । पिजडाबाट मानिसले छाडी दिँदा पनि उ मानिसको आँगन छाडेर आफ्नो पुख्र्यौली थलो वन जङ्गल जाँदैन । उ आफ्नो पिजडालाई आधुनिक अन्य सुगाले बस्न र सोच्न पनि नसक्ने सुखसयल सम्पन्न महल ठान्छ । आफुलाई बन्दी भएको कुनै पनि हालातमा सोच्दैन । बरु सबैलाई पिजडामा कैद बन्न उक्साउँछ ।

अँ प्रिय महशुस गरेका छौ नि, हिजोआज जतासुकै आदिवासी जनजातिको समावेशी र सहभागिता भएको देखिन्छ । तर मानिसको बोलीको नक्कल गर्न सिकेका पिजडाका सुगा मैनालाई घरमा पालेर वन जङ्गलको चराको प्रतिनिधित्व छ, समावेशी र सहभागिता भएको छ भने जस्तै भएको छ । त्यस्तो प्रतिनिधित्वले उठाउने कुरा भनेको आफ्नो असली बोली र व्यवहार, थाँतथलो विर्सको सुगा मैनाले बाराम्बार बोल्ने उही “गोपीकृष्ण कहु” जस्तो मात्रै हो ।

यसैले प्रिय, हामी आदिवासी जनजातिले कहिल्यै विर्रर््सनु हुन्न कि “हाम्रो संस्थागत प्रतिनिधित्वको सुनिस्चितता हुनुपर्छ भन्न” । अनि मात्र हाम्रो सामुहिक अधिकारको सुनिस्चितता हुने छ । हाम्रो संस्कार-संस्कृति, भाषा, भेषभूषा, चालचलन, जीवनशैली, परम्परागत सीप ज्ञान र थाँतथलोको संरक्षण हुने छ ।

मुना मुखिया (बोख याअता)

हो म,
चोटहरुमा पनि आनन्द मनाउन सक्छु
शोकहरुमा पनि तढ्पदै रमाउन सक्छु
धर्तीलाई निःसन्देह आकाशले शोषे जस्तै
हिमश्रृङ्खलाहरुलाई र्सर्ूयले रापे जस्तै
पाइतलामुनि संसार दबाउन खोज्ने तिमी
इश्वरको सृष्टिमा उत्कृष्ट मानिएका तिमी
तिमीलाई स्वभिमान मिान्छे ठानेर नै मैले प्रेम गरेँ ।

तर, त्यो
मात्र मेरो भ्रम रहेछ
समय अन्तरालसँगै
कहरका श्रृङ्खलाहरुमा
जून हेर्दै घाम पिउन खोज्ने तिमी
के थाहा तिमीलाई प्रकृति र प्रेमको उर्ज ?

आफुलाई अजर, अमर ठान्ने ए मान्छे,
दबिएर, शोषिएर, रापिएर पनि
हरेक व्यवधानका प्रतिकार गर्ने बानी परेकी छु
त्रि्रा अन्याय विरुद्ध क्रुर र निर्भिक हुन जानीसकेकी छु
विषाक्त राज गोमनहरुको टाउको किचोल्न सक्ने भएकी छु ।

सुन ए मान्छे, यो ध्रुव सत्य कुरा
प्रकृतिलाई अधिकार जमाए पनि जित्न सकिँदैन ।
हो, म त्यही शाक्तिशाली प्रकृति बनीसकेकी छु
के तिमी यो वास्ताविकतालाई अब स्वीकार्दैनौ !

लोःलाआ माल-सि
मुना मुखिया (बाख याअता)

आँ गो
खाइच-चिपुकिमि यो रिन-ने चाब-नुङ
शेति फुअबुरमि यो प्लाप-साला पा गेर-ने चाब-नुङ
सुबुरागिकालि गिच-चा काः सारिङमि युप-शो बुदि
फुरेलुआनकालि नाःमि चो-शो बुदि
दिम-ला गाः सुबुतेइतेइ दिप-चा माल-बा गोइ
देयिलिकिआ चेल-माचेल-सिमि साप-पा रिम-शो दाब-सिशो गोइ ।
इँकालि रिम-शो मुरु दाप-शान गोमि नाम पाःता ।

शेङ-ना, मेको
आँके जेल-दाग्याम-दा बाअमाता
नाःखेम एरोनक्याम काःथकाःथा
शात-खातआ चुइँचिचेँगापुकिमि
तास-ला कोना कोन नाः तुःचा माल-बा गोइ
मार तुइमातुइसि इँकालि जोला-पुँखि/खादिमुदि नु नामआ सोअति ?

आमकालि सुइमि माग्लाअÞबा, गेनाइ माबेअÞबा सुइब-बा ए मुरु
दिब-सिशा, युप-सिशा, होःसिशा यो
मुल दा
नेल-लि तेकारचोअÞकारकालि फार-तेक तेअÞतेक देब्ला दाइँने चाब-बा दुम-शो नुङ
इः नेल-लि खिक्यो ताम-क्यो ओराइ आर-सिआला काइयो माहिँब दुम-शो नुङ
खार-दुसि दुअÞचि पाइश-शो बुसुपुकिआन पिया क्लिःकिल पा दिम-ने चाब-बा दुम-शो नुङ ।

नेनो एँ मुरु, थामा लोः काः
जोला-पुँखि, खादिमुदिकालि राइच-चि मुम-ने जाम-साउ ङाना यो ग्लोःने माजाम-सिबा ।
आँ शाँ गो मेको सोःतिच खादिमुदि दुम-शो नुङ
मार गोइ एका थामाकालि मुल थामा मादाब-शा मासुइने –

सतासीधाम, झापा . कोइँच लोःमा अनुवाद : कोइँचबु काःतिच (उत्तम)

-रापचा आँ:मिना (१४)

जन्म त दियौ हे कालिमामा मलाई
धनीको गाउँमा एउटा गरिब र दुःखी बनाई ।

जीउन त खोज्छु म सबैको सामु
आफ्नो हृदयमा भएको पिँडा लुकाई ।

डर लाग्छ तर कतै मलाई मन मनै भित्र
म गरिबको हाँसोले पोल्छ कि कसैलाई ।।

काक-नि, कटुञ्जे – ४, चुप्लु (ओखलढुङ्गा) हाल : कान्तिपुर एकेडेमी हाइ स्कूल, जोरपाटी ३ काठमाडौं ।

कोइँच लोःमा अनुवाद
सोचा बोचा दा गेप-ति एँ कालिमामा आँकालि
शोँःफिचआन देलतेलमि काः पुइँलारि नु शेतिच सेल-शा ।

ब्लोइँचा दा माल-नुङ गो नेल-लिआन ङोइँति
आम लुङ-गिरमि जोल-शो खाइकार ख्लुइश-शा ।

हिँःचा लाअÞनुङ शेङ-ना तेइ आँ थुँ गाःला
गो पुइँलारिके रिच-चा गेर-चामि चोइब-बा कोँ सुइकालि ।।

(कोइँच लोः अनुवाद : कोइँच बु काःतिच)

-कोइँच बु काःतिच (उत्तम)
चुप-लु होपोको कसम
मेसेल-मि,
तिमीसँग मैले अमर जीवन मागेको छैन
तिमी आस्थाको देवी
तिमीसँग मैले न त रोमान्स जीवन नै मागेको हो
तिमी मेरो जीवनमा
तायामा खियामा भएर बस
म खाक-चिलिपा काक-तिसोला
किरातीको साम्यो ओलो भएर बाँची रहुँ ।

गिच-चाका काःतिच म
किक-बÞाकुमा प्राण आहुति दिन नपरोस्
किन कि
तुबी भएर जिन्दगी भरि मेरो सन्तानले बाँच्नु नपरोस्
देश रोएर थाकेको बेला
तिमी मेरो जीवनमा
फुपु बिन-तामि बनेर बाँच्नु
म बिनिच होपो ब्यूँझेर
किराती मर्चा संविधानसभा र राज्यपुनःसंरचनामा र्छर्दै जाने छु ।

चुप-लु होपोको कसम
मेसेल-मि,
तिमीसँग मैले अमर जीवन मागेको छैन
तिमी आस्थाको देवी
तिमीसँग मैले न त रोमान्स जीवन नै मागेको हो
तिमी मेरो जीवनमा
लिलोत-ति पालोत-ति भएर आउनु
म ख्योम-पातिच,
पुख्र्यौली थलो एर-माअकु सिरुवामा पुनः बाँचीरहुँ ।

(यो कविताको खेस्रा २०६३ साल भदौ ३ गते शनिवार तदानुसार २००६ अगस्त १९ मा मेरो दैनिकीमा लेखेको रहेछु । अहिले फर्केर हर्ेदा ठिकठिकै लाग्यो । र, यसो साथीहरुसँग शेयर गरेको नि !)

केही किराती कोइँच शब्दार्थ
चुप-लु होपो – आगो तथा अगेनाको देवता
मेसेल-मि – ओखलढुङ्गा खिँजिमा मूल थान रहेको कोइँचहरुको देवी
तायामा खियामा – किराती मिथकको चेली
खाक-चिलिपा/काक-तिसोला – किराती मिथकको पर्ुखा मानव
साम्यो ओलो – किराती धर्म दर्शन र संस्कृति
गिच-चाका काःतिच – उहिले एक जना मात्र सन्तान भएकोले काःतिच थर रहेको एक्लो सहराविहीन कोइँचको एक थरि

किक-बाकु – काःतिचको पर्ुखा आफ्ना ससुराली क्याःबले पासो थापेको जालमा परेर मृत्यु वरण गरेको ठाउँ जुन ओखलढुङ्ग खिँजि काःतिमा पर्छ ।
तुबी – दिदीले भाइलाई पानी माग्दा नदिएकोले मरेपछि खोलाको पानी खाना नमिल्ने चरा ।
फुपु बिन-तामि – कोइँच मिथकमा आफ्नो राजा बनेको भदैलाई बचाउन गोप्य सूचना प्रवाह गर्ने स्वच्छा पन भएकी पात्र ।
बिनिच होपो – कोइँच मिथकमा जाँड रक्सीले मातेर बेहोसी किसिमले राज्य सञ्चालन गर्ने राजा ।
लिलोत-ति पालोत-ति – कोइँच मिथकमा भाइको लागि खाना खोज्ना हिँड्दा भाइ हराएर बैरागि भएर हिँडेको कोइँच चेलीहरु ।
ख्योम-पातिच – मालेपार-तेनको धर्मग्रन्थमा लुकाइएको लिलोत-ति पालोत-तिको भाइ ।
एर-माकु सिरुवा – ख्योमपतिचहरुको पुख्र्यौलि थालो सोलुखुमबुको चौलार्इखर्क र गोली गाविसमा पर्ने ठाउँ ।

-शोभा सुनुवार

माटो यही हो हिजो पनि स्वच्छ देशभक्त जन्माउने
किन आज विदेशी मनमस्तिस्कले आक्रान्त बन्दैछ ?
हिमाल यही हो हिजो पनि मन्द मुस्कान जन्माउने
किन आज नेपालआमा चित्कारले आक्रान्त बन्दैछ ?
हजुर,
गुराँस फुल्ने पखेरा
उजाड उजाड फुङ्गिएको छ किन ?
Read More