Articles

-कोइँचबु काःतिच
मर्छु कि बाँच्छु म हाँस्छु
यसपाली शाँदार म नाच्छु
हा हा हाँसाल हाँसाल, हा हा हाँसाल हाँसाल
हेर हेर नाचेको
बारुली कम्बर भाँचेको
हा हा हाँसाल हाँसाल, हा हा हाँसाल हाँसाल
थारी कुति जाताका
सुरो गासो चाताका
बाकेन बाकेन बाकेन
बाकेन हाइ बाकेन ।
थारिकुति जम्मा भएर सुरो गाअसो भित्राउने महौला । आकाशमा हल्का बादल । शितल शितल मौसम । टुँडीखेलको घाँसे मैदान । सुनुवार सेवा समाज र वल्लो किरात प्रदेशको ध्वजा बोकेर ढोल झयाम्टाको ब्लु ब्लु ब्लुकुम ब्लुकुम चर्को तर कर्णप्रिय आवाजमा रणभूमिमा वैरी माथि जाइलागेका सेना जस्तै इन्द्रेनीमय रंगीबिरंगी मानिसहरुको हुल । झुण्डा झुण्डा मानिस । हर्सोल्लासमय वातावरण । के युवा, के बालबालिका, के वृद्धा । सबैले आ-आफ्नै भावभंगी । मन्द मन्द शितल वतास । थुम थुमका कोइँचको साँस्कृतिक भेला । आ-आफ्नै लवज, आ-आफ्नै शान । जेठ १८ को मदहोस शनिवार, उपत्यकामा मनाइने शाँदार पिदारको अन्तिम दिन ।
हो, यस वर्षको महान् राष्ट्रिय चाड शाँदार पिदारको समापनका दिन नेपाल खाल्डोमा देशभरिका कोइँचहरुलाई नजिकबाट सुम्सुम्याउन पाइयो । Read More

कोइँचबु काःतिच
अझै पनि सुनुवार चिनाइरहनु पर्छ र पहिचान त आफैंले पो बनाउने हो त भन्नेसँग के यी घटनाहरुको जवाफ छ होला ? डोहटिया, असनपुर ९, सिरहामा बसोबास गर्दै आएका शिवकुमार लारामको नागरिकता हेरिउँ भने उनी बकाइदा सुनार भनेर चिनिन्छन् । राज्यले दिएको उनको चिनारी दलितको छ तर उनी कोइँच (सुनुवार) हुन् । तीन दशक उमेर नाघेका शिवकुमार निरक्षर छन् । उनले धनुषा जिल्लाबाट नागरिकता प्रमाणपत्र लिएका छन् । उनी आफुलाई सुनार भएको कुनै पनि अत्तोपत्तो छैन । हामीले तिरेको करले तलब भत्ता खाएर बसेको कर्मचारीले हाम्रै पहिचान निमिट्यान्न पारेका छन् । अन्जान आदिवासी जनजाति कोइँचहरुको यसरी नै पहिचान हराउँदै गएको छ ।
पुर्ख्यौली थलोका कोइँचहरुलाई सुनुवार हुनुमा कुनै पस्चाताप र आत्मग्लानी नहुन सक्छ तर आफ्नो मुलभूमि छाडेर वाध्येतावस पराइभूमिमा बसोबास गर्नु परेको सुनुवारहरुको समान पीडाबोध छ । झापाका इन्द्रबहादुर रुपाच मुखियाले भने म एक अंग्रेजी शिक्षक, मुखिया भएर कोइँच सुनुवार बन्न कति गह्रो भएको छ भन्ने कुरा मलाई मात्र थाहा छ । उनी मात्र होइन मकावनपुरका अर्का शिक्षक रामकुमार शिकारीलाई पनि शिकारी भएर सुनुवार बन्न साह्रो गाह्रो भएको छ । उनको गाउँमा एक परिवारले त लिम्बु बनेर नागरिकता लिएको छ । अब कसरी सुनुवार बनाउने ? उसका छोराछोरी सबै लिम्बु हुने भए भन्ने उनको चिन्ता छ । उनले भने मलाई मेरो नागरिकताको नाम थर बताए पछि सबैले सोध्छन् शिकारी त बेसरी गरिन्छ होला हगि – के के को शिकार गर्नु भएको छ ?
वास्तावमा उनलाई कसरी शिकारी थर रहृयो थाहा छैन । राणकालिन समयमा भैरव नामक एक शिकारी पल्टन थियो । त्यस समयमा धेरै कोइँच शिकारी बनेर मुलुकका धेरै ठाउँमा बसोबास गरेका छन् । ललितपुरको ठूलो दुर्लुङ, काठमाडौंको बजेनी, मकवानपुरको हेल्टुँडा भैरवथान, टिस्टुङ पालुङ, चितवान, बारा, र्सलाही, सिन्धुली, रामेछापको भीरपानी, गोरखाको थलाजुङ, उदयपुर, सिरहामा तत्कालीन सरकारले नै बाघ, भालु नियन्त्रणको लागि कोइँच परिवारलाई राखेको थियो । यसरी बाघभालुको शिकार गर्ने भएको हुँदा शिकारी थर नै रहन गएको हो ।
सुनसरीको कतिपय कोइँचहरु अझै राइ नै बनेर बसेका छन् भने सिरहाका डम्बरबहादुर सुनुवारका अनुसार सप्तरीको कञ्चनपुरमा २०, २५ घर सुनुवारहरु राइ बनेर बसेका छन् । धनुषाको तुल्सीपुरमा सुनारी मगर बनेर मगरहरुको माझमा सुनुवार बसेका छन् । अझै पनि कोइँचहरुले आफुले कोइँच सुनुवार हुँ भनेर छाती फुकाएर हिड्न सकेका छैनन् । भरतमा बसोबास गरेका धेरै सुनुवारहरु कोही मगर, कोही राइ भएका पाइएको छ । विशेषगरी भारतीय सेनामा भर्ती हुँदा कोइँचहरुले तामाङ, गुरुङ, मगर, राइ लेखाएको हुँदा यसरी नाम परिवर्तन भएको पाइएको छ । काठमाडौंको कलंकीमा एक जना कोइँचको असामयिक निधन हुँदा दहासंस्कार गर्न र काजक्रिया गर्न नै अप्ठेरो परेको थियो । उनले गुरुङ आदिवासी जनजातिय नाम लेखाएको थिए । त्यस्तै मोरङका एक सुनुवार परिवारको सम्पूर्ण कागजपत्र नै काम नलग्ने भएको हुँदा नयाँ फेर्नु परेको थियो । उनी भारतीय सेनामा भर्ती हुँदा मगर भएका थिए भने नेपालको असली जनजातिय नाम सुनुवार भएको हुँदा नागरिकता बनाउन मात्र होइन नाता प्रमाणित गर्न र बालबालिकाहरुको शैक्षिक प्रमाणपत्रमै फरक आएको थियो ।
एक दर्ुइ जना कोइँच बन्न नसकेका सुनुवारहरु धक्कु लडाउँछन् । खोइ मलाइ कसैले सुनुवार त कामी हो तँ सुनार भनेर कसैले बाहिर राखेको छैन । बोल्न सक्नु परेउ नि । हो एक दर्ुइ जनाको लागि सुनुवार जातीय नामबाट कुनै असर नपरेको हुन सक्छ । त्यसो एक दर्ुइ जना दलितहरु मानबहादुर विश्वकर्मा, डा. मदन परियार, रामशरण दर्नाल, प्रकाश दर्नाल, तुलसी धिमिरे, श्रवण घिमिरे, रन्जीत गजमेर, हिरालाल विश्वकर्मा, खड्कावहादुर विश्वकर्मालाई दलित भएर पनि कुनै असर परेको छैन । त्यति दर्ुइ तीन जना दलितलाई सबैले मान्छन् भन्दैमा सबै दलितको मुक्ति भयो भन्न मिल्छ । वास्तवमै दलितहरुको मुक्ति भएको छैन ।
त्यस्तै हाम्रा एक दर्ुइ जना पढन्ता लेखन्ता र राजनीतिकर्मीहरु खसबाहुनको झोले धोति स्याहार्नेहरुका लागि यसरी गरिब, निमुख कोइँचहरुले चाहँदा चाहँदा पनि आफ्नो पहिचान गुमाउनु परेकोमा कुनै असर नपरेको हुन सक्छ । त्यस्ता बाहुन गिदीका सुनुवारलाई न त कोइँच भूमिको माया छ न त कोइँच धर्म, कला, संस्कृति र भाषाको । तर त्यस्ता अवसरवादी सुनुवारले कोइँचहरुको प्रतिनिधिमूलक संस्था एनजिओ भनेर अबहेलना गर्ने समेत पाइएको छ तर कोइँच संस्था चाहिन्छ भनेर लाजै नमानी सुनुवारको लागि यसो गर्छु उसो गर्छु भनेर उप|mेको पनि देख्छौं ।
सिन्धुली जिल्लामा इँगी होपो शाँदार पिदार संरक्षण समिति दर्ता गर्न सिडिओ कार्यालय लैजाँदा सिडिओ संस्था दर्ता नै नगरेको हुँदा एक दिन बसेर विधानको हेरफेर गर्नु परेको थियो । पहिचान किन चाहियो ? भन्नेहरु वाहुनवादी विचारका व्यक्तिवादी सोँच बोके कोइँच बन्न नसकेका सुनुवारलाई चिनेर सामाजिक वहिस्कार गर्नु पर्ने भएको छ ।
आफु कोइँच हुँदा हुँदै पनि अन्य जातिको उधारो परिचय बोकेर बाँच्नु पर्दाको पीडा खपी नसक्नुको छ । यस्तै ऐन कानुन, राज्यको उत्पीडनमा परेका, समाजमा खुलेर बोल्न नसक्ने र प्रष्टसँग खस भाषा बोल्न नसक्ने पहिचान प्रेमी सुनुवारहरुको लागि सबै सुनुवार संगठित हुँदै ऐक्यवद्ध हुनुको अरको विकल्प छैन । सबै कुरा ठिकठाक हुँदा कसैको सहयोग नचाहिएला । र, यसरी नै कसैको लागि सम्पन्नता र शक्ति कहिल्यै सदावहर रहँदैन भन्ने कुरालाई मनन् गर्दै पाइला पाइलामा अहिले नै साथसहयोगको भावनालाई जगाउँदै ती पहिचान गुमाउन वाध्ये परेका र पारिएकाका वारेमा आजै केही सोच्ने हो कि ? हामीले दरो पाइला चाल्यौं भने हाम्रो पहिचान स्थापित गर्न सकिन्छ । आदिवासी जनजातिको हक अधिकार भनेको स्व-पहिचानको पनि अधिकार हो । हाम्रो नाम कसरी राख्ने र हाम्रो आदिवासी जनजातिय नाम के राख्ने वा लेख्ने भन्ने हाम्रो अधिकार हो । यसैले कुनै पनि खसबाहुन कोइँच र खसबाहुन कर्मचारीको लहलहैमा नलागी हाम्रो आफ्नो असली पहिचानको लागि ऐक्यवद्धाता जनाऔं । अबका कोइँच पुस्तालाइ यस्ता घटनाहरु सुनाएर कोइँच पहिचान प्रति सचेत गराऔं । कसैको नागरिकता नै फेर्ना परे पनि नागरिकता परिवर्तन गर्न सकिन्छ । र भइरहेको छ । पटक पटक यस्ता घटना दोहराउन नदिऔं ।

कोइँचबु काःतिच
जेउ, हिजो अस्तिको थार-शिमा आज विहान नितान्त भिन्न अनुभुत भइरहेको छ । हो, वास्तावमै हिजो अस्तिको भन्दा आज विहान फरक देखिन्छ नेपाल खाल्डोको वातावरण ।
धुलो धुँवा । घाइँघाइँ घुइँघुइँ । काठमाडौंको कोलाहाल प्रदुषित वातावरण । उराठलाग्दो भयवह यो खाल्डोले पानीको अनुहार कस्तो हुन्छ मनैदेखि छामेर लाक दुशो महशुस गर्न सकेको थिएन । नासोरदेखि फट्टाफुट्टा परेको आज विहानको तेन्जे झरीले सम्भबता शितलताको महशूस गराइरहेको छ । पक्कै पनि यो मुसलधारे वर्ष होइन । Read More

कोइँचबु काःतिच (उत्तम)
३७ सिं र ७२ सिं कोइँच बन्न नसकेका सुनुवार साथीहरुलाई लाग्न सक्छ आदिवासी जनजाति कोइँच (सुनुवार) पछाडि पर्नुमा उनीहरुकै आफ्नो बानीव्यहोराको ठूलो हात रहेको छ । ३७ सिं मित्रले त कोइँचलाई अपव्याख्य नै गरे । ७२ सिं मित्रले सार्वजानिक थलोमा बोलेकै हुन् ‘कोइँचको पहिचान भन्दै हिड्यौं भने कोइँच पछि परिन्छ खास–बाहुनसँग मिलेर जानु पर्छ । कोइँचवान, वल्लो किरात प्रदेश होइन, लिख–खिम्ती कि सुनकोशी प्रदेश हुनु पर्छ ।’ र, यो भाषा बल्खु दरबारको हो भन्ने पनि सबैलाई ज्ञात भएको कुरा हो ।
यस बर्ष (२०६८ को जनगणना भए पनि २०६९ मा सार्वजानिक भएको हुँदा) कोइँचको जनसंख्या लगभग ४३ प्रतिशतले घट्यो । Read More

कुनै जातिको पहिचान नास गर्नु छ भने उनीहरुको भाषा-संस्कृति र धर्मलाई नाश गर भन्ने विस्तारवादीहरुको सिद्धान्तलाई फिरङ्गी खस बाहुनले अबलम्बन गरे पनि भौतिकरुपमा कोइँचको संस्कार संस्कृति, लिखित अलिखित इतिहास, सामाजिक चालचलन नास गरे पनि मानसिकरुपमा कोइँच संस्कार संस्कृतिलाई अझै मास्न नसकेको प्रमाण आम कोइँचले मान्दै आएको ङारिच महिनामा मनाइँदै आएको सामि पिदार तथा येले थोचेलाई मान्न सकिन्छ । ‘कुनै पनि घटनाको सही इतिहास पचास वर्ष पछि मात्र लेखिन्छ ।’ इतिहासविद्हरुको दाबी रहेको छ । हो पहुँचमा भएकाहरुले वर्तमानमा सत्य तथ्य बङ्ग्याउने गर्दछन् । तर इतिहास इतिहास नै हो । समय वित्दै जाँदा सत्यता कसैले लुकाउन सक्दैन । सत्य उजागार हुन्छ । अहिले त्यस्तै भएको छ । १८८२ साल पछि खेत किपट तत्कालीन गोर्खा राज्यलाई जिम्मा दिएर हिन्दू धर्म अँगाले पछि कोइँच (सुनुवार/मुखिया) हरुले आफ्नो मौलिक धर्म विस्तारै विर्सन गए । माघमा पर्ने सामि पिदार र येले थोचेलाई माघे संक्रान्ति भनेर मान्न थाले । तर पनि विहानै उठेर मुख धोइ बनतरुल खाने, धाराको माथि फापारको बटुक, फलफुल, काँचो बनतरुल चढाएर दुब-लु होपो -पानीको देवता) को पुजा गर्ने चलन भने छाड्न सकेनन् । न त टपरीमा चामाल, मास, फलफुल, बटुक बनतरुल राखेर सेतो टिका लगाएर दक्षिण दिई सामि पिदार -चेलीबेटी पुज्ने चाड) गर्न छाडे ।
हुन त आफुलाई विद्वान भन्दै गफिने कतिपय कोइँच बन्न नसकेका बाहुनवादी कोइँचहरु, जसले समाजलाई विखण्डनका बाटोतिर धकेलीरहेका छन्, का लागि सामि पिदार तथा येले थोचे पनि गफगाफ मात्र हुनसक्छ । अर्थात् सामि पिदार र येले थोचे काउसो जस्तै भएको छ । उनीहरु माघे सक्राति भनि टोपल्छन् । माघे सक्राति कसरी नामाकरण भयो भन्ने समेत ज्ञान नभएका छद्म नामबाट लेखरचना लेखी टोपल्ने ती अनुहार लुकाउने विद्वानहरुलाई इतिहासले गम्भिर मुल्याङ्कन गर्ने नै छ । Read More

-क्याःब चेरेहाम-सो (सूर्यप्रकाश सुनुवार)
हुन त कोइँच (सुनुवार) हरु एक हौं वा हुनर्ुपर्छ भनिन्छ । हो एक हुनु अहिलेको आवश्यकता हो तर एक हुने नाममा आफ्नो पहिचान नै नाश गर्न खोजियो भने एक हुनुको कुनै अर्थ हुँदैन । यहाँ एक सुनुवारको नारा दिएर २२ भइया भन्ने अग्रज भनौदा लोँठहरु पनि हामी माझ छन् । शायद त्यस्ता लोँठहरुका लागि हाम्रा पूर्खा मूर्खा लाग्न सक्ला । तर यथार्थ त के हो भने स्थलगत अध्ययन गरे पछि हामी कोइँचहरु वीच दासथारे र बाराथारे कोइँच वीच केही भिन्नता देखियो । यो भिन्नता हाम्रो लागि पहिचानको विषय हुनु पर्छ । बाराथारे कोइँचको विषयमा त धेरै अध्ययन भएको छ । मै हुँ , जान्ने बुझने मै हुँ भन्ने कोइँचहरु अहिलेसम्म बाराथरे नै छन् । तर दासथारे कोइँचको बारेमा खासै कसैले केही लेखेको पाउँदैनौ । यिनै दासथारे कोइँचहरुको वारेमा केही तथ्यको यहाँ चर्चा गरौं :
दशथरे सुनुवारहरुको भाषा : सुनुवारहरुमा विविध उपजातहरु पाइन्छन र भाषामा पनि केही भेद पाइन्छन । विशेष गरी सुनुवारहरुमा बाह्रथरे सुनुवार, दशथरे सुनुवार, जिरेल सुनुवार र सुरेल सुनुवार भनी आएको भएपनि अहिले जिरेल र सुरेल बेग्लै जातिको रुपमा स्थापित भइसकेका छन र हाल बाह्रथरे र दशथरेले मात्र आफुलाई -कोइँच) सुनुवार भन्दछन । जसमा बाह्रथरे कोइँचहरुले मात्र आफ्नो मातृभाषा बोल्ने गर्दछन, दशथरे -कोइँच) सुनुवारहरुमा भाषा र सँस्कार प्रायः लोप भइसकेको छ तथापि अझै पनि मातृभाषाको लवजले दशथरे सुनुवारहरुलाई छोड्न सकेको छैन । दशथरे सुनुवारहरुमा मातृभाषा निमिट्यान्नै भइसके पनि यसका अवशेषहरु भने कतै कतै पाइयो । अझै पनि केही व्यक्तिहरुले एक/दुइ शब्द प्रयोग गर्दछन तर कुन शब्द खसान्त भाषा र कुन शब्द मातृभाषा भनी ठम्याउन भने सक्दैनन । यद्यपि उनीहरुको भाषा कोइँच सुनुवार भाषा भए पनि बाह्रथरे कोइँचहरुकोेे भाषा भन्दा केही पृथक थियो भन्न सकिन्छ ।

दशथरे सुनुवारले छिटफुट बोल्ने गरेको भाषा :
दशथरे    बाह्रथरे  खस

जारा    खामे    भात
खाइ    खाइ    तिहुन
मिरचान     दुअ्च    खर्ुसानी
मे    मिः    आगो
पाकु/कुइ    बÞाकु    पानी
शिङ    शिः    दाउरा
टुङ्गा    शाँःम    जाँड
गालि/ङोक्तान    शेरेकु/आराकु    रक्सी
टुने    तुःचा    पिउनु
जुने    जाचा    खानु
आजुने    माजाचा    नखानु
जुनि    जाइ    खाउँ
फिनि    पितो    ल्याउ
लेसा     बा    छ
माले    माबा    छैन
बुच्पा    जोइ    बाघ
चेलाङ    चापो    सुंगुरको पाठा
खोरे     खोरे    बटुको/डबका
शिमाङ    हिङारो    पोङ
लापटे    सफा    पात
गेउँ    बुलसु    मृत आत्मा
बगे    बगे    बजै/हजुर मा
वासन    गिँःजा/गिँःजो    न्वागी
वासन    पिदार    पिदार
हाचा लोचा –    दोथ लाचा –    कता जाने –
हाचालोचा हाचालोचा –     दोतथामे दोतथामे –     कता हो कता –
ससुराली जाउ त पल्कै पमिता …………..     ससुराली गएर पल्किने भयो ।
(भद्रकुमारी ओङदा-थोत्री, एकलबहादुर दलमुखी, भक्तबहादुर दलमुखी, बुदुमा दलमुखी-केमुना, ७५वषर्ीय बृद्ध भैरबबहादुर ओङदा-ओख्रेनी र नाम बताउन नचाहने दुइ बृद्धाबाट संकलित शब्दहरु)

Read More

विशेष सम्पादकीय

किरात कोइँच सुनुवारहरुको सामाजिक संरचना बुझ्न नसकी सुन कमाउने सुनार भनेर राजधानीको एउटा पत्रिकाले छापिँदाको आक्रोशबाट संगठित भएर आफ्नो पहिचान स्थापित गर्नुपर्दछ भन्ने हेतुले २०४५ सालमा सुनुवार सेवा समाजको जन्म हुन पुगेको सर्वविदितै छ । पञ्चायती कठोर शासकहरुको आँखा छल्दै संगठित भएका कोइँच सुनुवारहरुले बहुदलीय व्यवस्थापश्चात् खुलेर अगाडि आउने मौका मिल्यो ।

संस्था केवल समाजमा आफ्नो पहिचान स्थापित गर्ने हेतुले स्थापना भएकोले केही समयसम्म सामाजिक संस्थाका रुपमा निर्विवाद अगाडि बढ्यो । जहाँसम्म केही राम्रा कामका थालनी भए अनि सुनुवारहरुबीच संगठित हुने सुनौलो अवसर पनि जु¥यो । यस किसिमले चौथो समितिसम्म आइपुग्दा केही मतमतान्तरका आवाजहरु गुन्जन थाले । ती आवाजहरु भित्रभित्रै चर्किन थाले पनि सुनुवार सेवा समाजले कुनै पनि प्रतिउत्तर दिन चाहेन अन्ततः ती आवाजहरु केही हदसम्म हौवा भएको सबै कोइँच सुनुवारहरुले बुझे ।

२०४६ पश्चात् दलीय राजनीति स्थापना भएपछि पाँचौ समितिबाट राजनीतिक खिचातानीको झड्का महसुस कोइँच सुनुवारहरुले गरे । जसका कारण निकै समय पदाधिकारीबीचको समन्वय हुन नसकी दुईतीनजना पदाधिकारीहरुमाथि मात्र यसको जिम्मेवारी रहेको हो कि भन्नेसम्मको बोझ महसुस भयो । राजनीतिक अभिष्ट प्रवेश भएको यो समितिबाट प्रस्ट देखिन्छ । जुनबेला नेपाली कांग्रेसका व्यक्तिहरुले नेतृत्व लिएकै कारण निकै कटाक्ष रहेको सुनिन्थ्यो । यो कटाक्ष उत्पन्न हुन स्वभाविक पनि थियो यस अर्थमा कि संस्था खण्डित गर्ने मनस्थितितिर केही समूहहरुको सोचाइ बढिसकेको थियो । संस्थामा रहेका चलअचल सम्पत्तिलगायत संस्थाबाट सञ्चालित सांस्कृतिक कला प्रशिक्षण केन्द्र बन्द गर्ने खेल सुरु भयो । अन्ततः सांस्कृतिक कला प्रशिक्षण केन्द्रलाई तुहाउन दुवै पक्षको ठूलो हात रह्यो ।

माइक्रोसफ्टका सिनियर इन्जिनियर टंकराज सुनुवारद्वारा प्रदान गरिएको कम्प्युटर, प्रिन्टरलगायत संस्थाका सांस्कृतिक बाजागाजा पटक–पटक गरी चोरी भयो । यसपछि पदाधिकारीहरु संस्थाको कार्यालयमा उपस्थित हुन पनि चाहेनन् कारण संस्था रहेको घरभाडा दिनानुदिन बोझ हुँदै गएको थियो । एकातिर पार्टी मानसिकताले जरो गाडिदै गयो अर्कोतिर संस्था रुग्न हुँदै गयो । यसैक्रममा देशमा राजनीतिक खिचातानीले गर्दा २०५६ को आमनिर्वाचनमा केही कोइँच सुनुवारहरुले उम्मदेवारको टिकट प्राप्त गरे । जसअनुसार रामेछापबाट कमलप्रकाश सुनुवार, हरिकुमार सुनुवार र राधादेवी सुनुवार, ओखलढुंगाबाट चम्पक सुनुवार, सिरहाबाट हिराबहादुर सुनुवार, सिन्धुलीबाट खड्गबहादुर सुनुवार र रामबहादुर सुनुवार र पाँचथरबाट बुद्धमाया मुखिया रहेका थिए ।

आम कोइँच सुनुवारहरुको प्रतिनिधित्व हुने आशामा सुनुवार युवाहरुको एक टिमले ‘सुनुवार उम्मेदवार सहयोग समिति’ बनाइ निर्वाचनका लागि आर्थिक संकलनमा अग्रसर हुँदा देशविदेशका सुनुवारहरुबाट दिल खोलेर सहयोग प्राप्त भयो । जुन सहयोगबाट एक मात्र उम्मेदवार रामेछापबाट कमलप्रकाश सुनुवार निर्वाचित भए । सुनुवारहरुको प्रतिनिधिका रुपमा अगाडि सारिएका कमलप्रकाश सुनुवारले कहिल्यै आफ्नो समाजलाई फर्केर हेर्न भ्याएनन् । बरु पटक–पटकको अभिव्यक्तिमा सुनुवारहरुले के गरे मेरो लागि भन्ने पनि सुनिन थाल्यो । यस्ता अभिव्यक्ति दिनु कतिको उचित थियो भन्ने कुरा आम सुनुवारहरुले सजिलै बुझिसकेका छन् ।

यसपछि सुनुवार सेवा समाज पटक–पटकको आह्वानपछि पाँचौ कार्य समितिले पाँच वर्षपछि सम्मेलन गर्न सफल भयो । उक्त सम्मेलनपश्चात् राजनीतिक ध्रुविकरण स्पष्ट रुपमा देखियो । राप्रपा नेतृत्व भएको संस्था भन्ने हल्ला बेलाबेलामा सुनिन थाल्यो र एकहदसम्म राप्रपाकरणको झल्को झल्किएको पनि यथार्थ हो । राजनीतिक आक्षेपका लागे पनि यो समितिले ऐतिहासिक कार्य संस्थाको भवन निर्माण सम्पन्न भने गरेको छ । जुन संस्थाको भवन निर्माणका लागि देश–विदेशका सुनुवारहरुले छाती खोलेर सहयोग गरे पनि राजनीतिक पटाक्षेपका कारण केही समूह असहयोगको खेल खेल्न पछि परेन । पटाक्षेपले स्पष्ट रुप देखाउँदै जाँदा सातौं सम्मेलनमा खुलेर एमालेको प्रवेश भयो । त्यतिबेलासम्म संस्थामा राजनीतिक विजारोपण भइसकेको थियो ।

राजनीतिक विजारोपण बढ्दै जाँदा देश लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा प्रवेश गरिसकेको थियो । आदिवासी जनजातिका मुद्दा संघीय राज्य, आत्मनिर्णयको अधिकार र राज्यमा समानुपातिक प्रतिनिधित्वको चर्को आवाज उठिरहेको थियो । जसमा नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघको नेतृत्वमा चरणबद्ध आन्दोलनका कार्यक्रम घोषणा हुँदा जातीय संस्थाको प्रतिनिधि अनिवार्यता थियो । यसमा सुनुवार सेवा समाजले सहभागिता जनाउँदा संस्थागत उपस्थिति न्यून रह्यो । जहाँ दुइतीनजना पदाधिकारीहरुमा मात्र सीमित रह्यो । चर्को विरोध उठिरहँदा सुनुवारहरुको उपस्थिति न्यून भएको टिप्पणी पनि अन्य संस्थाबाट नउठेका होइनन् । यी कुरा उठ्दाउठ्दै अर्को जमात सुनुवारहरुको उपस्थिति सोही कार्यक्रमहरुमा बाक्लो देखिन्थ्यो । यसबाट के स्पस्ट हुन्छ भने संस्थागत नेतृत्व शून्य बनाएर पार्टीको उपस्थिति बलियो छ भन्ने प्रमाणित गर्न खोजिएको स्पस्ट देखिन्थ्यो ।

यस्ता सानातिना भूलले गर्दा नै आठौं सम्मेलनमा भएका भाँडभैलोहरु शायद यसैका परिणाम थिए । संस्थामा राजनीतिक रुप विकराल हुँदै गएका कारण नै आयोजक समितिले आफ्नो जिम्मेवारी निर्वाह गर्न नसकेको पनि स्वीकारि सकेका छन् । राजनीतिक विजारोपणले जन्मिएको भद्रगोल स्थिति आयोजक समितिको प्रतिनिधि चयनका त्रुटिहरुले देखाइसकेको छ । जुन ठाउँबाट प्रतिनिधि चयन हुनुपर्ने थियो त्यो नभएर संगठन विभागको कमजोरीको फाइदा उठाउँदै असम्बन्धित प्रतिनिधि प्रवेशले विवादका विषय चुलिएको थियो । यही विवादका कारण जिल्ला प्रशासन कार्यालयदेखि सर्वोच्च अदालतसम्म संस्थाले अनावश्यक झन्झट व्यहोर्नु परेको थियो । जसले गर्दा पुनः साधारणसभाको आह्वान गर्न संस्था बाध्य भयो ।

सुनारको आक्षेप मेटाउन स्थापित भएको यो संस्था आज अपरिपक्व राजनीतिक उचाचाक्लीले आम सुनुवारबीच कोकोहोलो मात्र मच्चाएको छैन आफू सुनुवार भए पनि जनजाति दलित उत्थान केन्द्र नामको संस्था चलाएर बसेका व्यक्तिहरुले यसलाई पुनः दलित महासंघमा दर्ज गराउन त प्रयासरत छैन भन्ने सम्पूर्ण सुनुवारहरुको मनमा शंका उब्जिएको छ । अर्कोतर्फ संस्थाप्रति माया अत्यन्त भएको भन्ने जिम्मेवार भद्रभलाद्मीहरुले नै संस्थाको प्रतिवादीका रुपमा खुलेर अभिव्यक्ति दिँदा छर्लङ्ग भएको छ कि को सँग कति माया रहेछ यो संस्थाप्रति ? यस्तो दहिचिउरे अभिव्यक्तिका कारण यो संस्था आज अवसानको घडीमा पु¥याउने कोसिस भएको छ । त्यसैले यो संस्थाको रक्षा गर्न तमाम सुनुवारहरुको दायित्व होइन र ?