Archives

सोम सुनुवार, इलाम, चैत १ । इलाम जिल्लाकै सबैभन्दा धेरै किवी खेती शुरु गरेका एक किसान अहिले आर्थिक संकटमा परेका छन् । किवीले आम्दानी दिन शुरु गरी नहालेको अवस्थामा जिल्लाको पश्चिमी गाविस–लुम्देका ४२ बर्षिय जङ्गबहादुर सुनुवारलाई आर्थिक संकट परेको हो ।
‘दुरगम भनेर सदरमुकाम केन्द्रीत बैंकहरुले लोन दिन मानेन्, गाउा घरमा सयकडा पााच व्याजदरले रिन काडेर किवी लगाएं । अहिले मलाई रिन तिर्न र अरु काम गर्न समस्या भएको छ । सबै किवीले उत्पादन दिने समय पनि भएको छैन ।’ सुनुवारले भने–‘किवीलाई माच हाल्न पिलर उठाउन, पोल राख्न र अरु व्यवस्थापन गर्नकालागि मलाई अहिले गाह्रो परेको छ ।’
उनले २०६७ सालदेखि थालेको किवी खेती अहिले ५० रोपनी क्षेत्रफलमा बिस्तार गरिसकेका छन् । अहिले उनको बारीमा पााचसय बढी किवी हुर्किरहेका छन् । यसपालि पनि उनले कलमी बिरुवा ५० थान थप लगाएको वताए । किवी खेतीमा उनी यति लागिपरेका छन् की, गाउंलेहरु भन्छन्–‘जङ्गबहादुर किवी खेतीमा लागेर बिहेसमेत गर्न भ्याएका छैनन् ।’
त्यसो त सुनुवारका किवीले उत्पादन दिन थालेको छ । गएको सिजनमा दुइसय किलो किवी उत्पादन गरेका सुनुवारले झापाको दमकतिर साडे तीनसय रुपैंया प्रति किलोका दरले बिक्री गरेको बताए ।
झण्डै एक दशक अघितिर त्यस्तै १०/१२ मन अलैंची फलाउने गरेका सुनुवार रोगले अलैंची मासिएपछि किवीतिर आकर्षित भएका रहेछन् । अहिले किवी बालिभित्र जुनार, सुन्तला र ग्राउण्ड एप्पल जस्ता फलफूलहरु लगाएको उनले जानकारी दिए ।
किवीलाई गोठे मल फाइदाकारी हुने भएर पशु पालन एक जरुरी बिषय भएको सुनुवारको भनाइ छ ।
उनका भाइ लोकबहादुर सुनुवार पनि साथसाथै किवी खेतीमा लागेका छन् । स्थानीय सिाहदेबी निमाविमा अध्यापन गर्नुको साथै उनले पनि झण्डै दुईसयको हाराहारीमा किवी विरुवा लगाएको बताए । दाइको र आफ्नो एकै खाले व्यथा रहेको बताउदै उनी भन्छन्–‘वैंकहरुले लोन दिने काममा दुरगम भनेर नपन्छियोस् । हामी गाउंको चर्को व्याजको मारमा परेका छौं ।’
किवी एक भरपर्दो बैकल्पिक वालि हो भन्ने बुझेका यी सुनुवार बन्धूहरुले अबका पााच बर्षभित्र एक सय रोपनी क्षेत्रफलमा खेती विस्तार गर्ने तथा उत्पादित किवीबाट वाइन, जाम, जेली तयार गर्ने साथै वजारीकरणकालागि काम गर्ने योजना बनाएका बताए ।
सुनुवार वन्धूले किवी खेती गरेको लुम्देको माल्टेनीे रांके–रवि–दमक सडक खण्डको रवि नजिकै पर्दछ । सडकको स्तर उन्नति गरिनुका साथै सो क्षेत्रमा पनि नेपाल बैंक, कृषि विकास बैंकलगायतका बित्तीय संस्थाले उनीहरुजस्ता व्यवसायिक खेतीमा लागेका जांगरिला किसानलाई सहुलियत व्याज दरमा लोन प्रबाह गर्न सके एकातिर लाभ प्राप्त हुने र अर्कोतिर सान्दर्भिकतासमेत झल्किने देखिन्छ ।
जिल्लामा सुलुबुङ्गका तारामणी खतिवडा र सांखेजुङ्गका टेकबहादुर विष्ट यसअघि किवी लगाएका अगुवा किसान हुन् । उनीहरुसित अहिले अडाइ–तीनसयको हाराहारीमा किवी बिरुवा छन् ।

फागुन २६, इलाम । कार्य समितिका लागि समाबेशी ढङ्गबाट पदाधिकारी निर्बाचित गर्दै नेपाल पत्रकार महासंघ, इलामको नवौं अधिबेशन गएराति इलाम सदरमुकाममा सम्पन्न भएको छ ।
सर्बसम्मत नभएपछि निर्बाचनबाट रोहितचन्द्र भट्टराईको अध्यक्षतामा ११ सदस्यीय समितिकालागि पदाधिकारी चयन गरिएको छ ।
जसका उपाध्यक्ष राजकुमार दाहाल, सचिव बुद्धबीर राई, सह–सचिव सोम सुनुवार र कोषाध्यक्ष ख्याम भुजेल रहेका छन् ।
त्यस्तै सदस्यहरुमा वलराम बराईली, रिता राराहाङ राई, सुदीप श्रेष्ठ, कुमार गुरुङ, जयकुमार राई र राजेश पराजुली चुनिएका छन् । वराइली भने दलित कोटाबाट निर्बिरोध चयन भएका हुन् ।
यसै गरी केन्द्रीय पार्शदहरुमा उमेश गुरुङ्ग, सटेन्द्र जवेगु, रोशन सांवा, कोकिला ढकाल, लोकेन थेबे, डिल्ली चापागाईं, बुद्धि खनाल, बिमल प्रधान, प्रभाकर प्रधान, वेनुपराज भट्टराई, सोम सुसेली, युवराज पिसी, युवराज गौतम, भिम चापागाईं र माधव घिमिरे निर्बाचित भएका छन् ।

सोम सुनुवार (काःतिच)
सुनुवार डट ओआरजी, इलाम प्रतिनिधी, ६ फागुन ।
मेची मार्ग अन्तर्गत पाँचथरकोे पौवा भञ्ज्याङ खण्डमा गएको आइतबारदेखि बर्षातसँगै हिमपात भएपछि स्थानीय हर्षित भएका छन् । यसै पनि पौवामा हिउं परेको सुन्नासाथ मेचीका धेरै भागबाट चिप्लेटी खेल्न मानिसहरु ओइरिने गर्छन् । ‘हिउं पर्यो, रिम्स्योन दुम्त (राम्रै भयो)’ स्थानीय रुद्र सुनुवार भन्छन्–‘मानिस आउनु भनेको यहां दमी (रुपैंयां) फल्नु हो ।’ अधिकांश कोइंच र केही मात्रामा शेर्पालगायतको समुदायका मानिसहरुको वसोबासो रहेको छ सो स्थानमा । उनीहरुले होटल अनि व्यापार चलाएका छन् ।
होटल व्यवसाय गर्नेकालागि त राम्रो भयो नै । खेतीपाति गर्ने किसानकालागि पनि हिउं–पानीले अझ खुशी थपेको छ । ‘हिउं पर्यो, यो बर्ष वालिनाली सप्रिन्छ’ पाँचथरकै नाम्दु–मजुवाकी कर्णमाया सुनुवार खुशी व्यक्त गर्दै भन्छिन्,‘ यस भेगमा लगाइएको आलु बालीलाई फाइदा पुगेको छ ।’
यता इलामको बाघखोर, चैते, जौवारी, चनाउटे, नयाँ बजार, माइमझुवालगायत लेकाली भागमा समेत हिउ परेको छ । केही कष्टकर जनजीवनका बाबजुद यहाँका मानिस पनि हिमपातका कारण हर्षित छन् ।
पुवामझुवा–८ का धनबहादुर सुनुवारका अनुसार चैतेमा आलु बालीकालागि राम्रो भएको छ । त्यस्तै सोही गाविस वडा नम्बर–९ की डिल्लीमाया सुनुवारले बिभिन्न थरिका कोपीको नर्सरी गुम्मजमै भएकाले समस्या नभएको बरु अव तत्कालैदेखि वेमौशमी कोपी लगाउन मिल्ने गरी जग्गा भिजेको छ ।
‘लेकतिर हिउ खेल्ने मानिसहरुको आवतजावतले ग्रामीण वजारहरुमा अहिले साना होटलहरु राम्ररी चलेका छन्’ इलाम, बाघखोरकी लालमाया सुनुवार भन्छिन्–‘हिउं पर्दा रमाइलो पनि छ ।’
चिसोमा लाउने अनि खाने र पिउनेको उचित व्यवस्थापन गर्न सके यस्ता व्यापारीक केन्द्रमा बसोवास गर्ने कोइंचले मात्रै नभई सबैले राम्रो आर्थिक लाभ लिन सक्ने सम्भावना छ । यस्तो मौकामा पाहुनालाई ‘फाल्गी’ (सुनुवारी खाना¬¬) खुवाउन सके कति माज्जा आउंथ्यो होला ? तत् क्षेत्रका कोइंचह्ररुले पहिचानसहित यस्ता खाद्य तथा पेय पदार्थ प्रस्तुत गर्नेतिर ध्यान पुर्याउन् ।

सोम सुनुवार/का:तिच
इलाम, माघ ९/पांचथर, फिदीम–९ को नाम्दु/मझुवास्थित कर्णमाया सुनुवारको परिवारमा बैबाहिक कार्जे सिद्धिंदै थियो । स्थानीय लगनशिल युवा समूहका सदस्यहरु सफलतापूर्बक कार्जे सम्पन्न गरी सामाजिक सरसामानको थान्को र जिम्माको सिल्शिलामा थिए । बिचैमा चारखोला (इलाम) का एक निम्तारुले तीमध्येका एक सदस्य डम्बरबहादुर लस्पाच (सुनुवार) लाई मुसार्दै अङ्गालो हाली अलि पर लगे । अनि अनुरोध गरे–‘ल माल्दाइ, रन्काउनुस् विनायो ।’
सामाजिक कार्यको व्यस्तताका बाबजुद उनी उता गएर साथीहरुलाई के के कुरा गर्छन् । सायद, साथीहरुले पनि स्वीकृति दिए । त्यसैले उनले हाास्दै खल्तिबाट निकाले एक जोर नयाा विनायो । अनि वजाउन थाले बिभिन्न भाका हालीहाली । काम छोडेर युवा र किशोरहरु झुम्मिए डम्बर लस्पाचकै वरिपरी । यतिकैमा उनीसित अर्को विनायो मागेर साथ दिन थाल्छन् मजुवा, धुपीडााडाका अविरमान भुजिचा (सुनुवार) पनि । डम्बरबहादुर पछिका युवाहरुमा भुजिचा पनि बिनायोप्रति चासो राख्ने व्यक्तित्वका रुपमा आउदा रहेछन् । त्यस्तै सो जम्घटमा डम्बर पत्नि कमला लस्पाच, सरस्वति लस्पाच, लिलामाया सुनुवारलगायत महिलाले पनि बिनायो वजाएर आआफ्नो कला र क्षमता प्रस्तुत गरेका थिए ।
तत्कालीन पौवासार्ताप–९, हालको फिदिम–९ रमाइलो चोक नजिकै आमा शुकमाया र वाबु सहबिर सुनुवारका माइला छोराको रुपमा जन्मिएर हुर्किएका डम्बरबहादुर लस्पाच (५५) आफ्नो बिगत सम्झिंदै भन्छन्, ‘मैले स्कूल पढ्न त पाइन । तर बस्तु भाउ र खेतीपाति गर्दै निकै सानो उमेरबाटै विनायो वनाउन, वजाउन र बिक्री गर्न थालेको हुं ।’ स्थानीय सांप्राली काइंलो र छेलेटार कान्छोसित गोठालो गर्दै विनायो वनाउने कला सिकेको वताउदै उनी स्मरण गर्छन्, ‘शुरुमा एक सातामा ४५ देखि ५० वटासम्म विनायो वनाएर बेच्ने गर्थें । त्यो बेला एउटा विनायोको दाम मात्र २५ पैसा थियो । एक सातामा वनाएको ४८ वटा विनायो बेचेर गज्जवको छालाको जुत्ता किनेर लगाउने मान्छे मै हुं ।’ उनले विगतको आफ्नो कामप्रति गर्व गर्दै अरु मसला हाले । ‘तर अहिले भने आाखा कम्जोर भयो दिनमा एउटा विनायो मात्रै वनाउन सक्छु । दाम भने डेढसयदेखि लिएर दुईसय रुपैंयासम्म लिने गरेको छु ।’ विनायो मात्रै होइन, डम्बरबहादुर लस्पाच मुर्चुङ्गाको खोल, वाासुरीजस्ता अन्य वाजा त वनाउछन् नै डोका, डालाजस्स्ता घरायसी सामान वनाउन पनि खप्पिस छन् उनी ।
सिलौटी र अप्ठ्यारे पाखामा वस्तु चराउदै विनायो, वाासुरी वनाएको र रन्काएको सम्झना उनमा आज पनि आलै रहेछ । घमाइलो पाखाको मालिङ्गोबाट मात्रै विनायो वनाउन उपयुक्त हुने वताउछन् उनी ।
लस्पाचले बिनायो सुनुवारहरुको परम्परागत बाजा भएकाले आफूले सानैदेखि यसप्रति चासो राखेको बताए । उनले अहिलेसम्म बिशौं हजार विनायो बनाएको सुनाए । कुरैकुरामा उनले पहिले तरुनी–तन्नेरीहरुले अनिवार्य रुपमा विनायो वजाउने तर अहिले चाहीं कतै कतैका वूढापाकाले मात्रै वजाउने गरेको तुलनात्मक अनुभव पोखे । ‘पहिले उमेरदारी महिलाको साथमा खोलसहितका दुई मचिङ्गा र दुई विनायो हुन्थ्यो । पहिलेका तन्नेरी सुनुवारले आफ्नी मायालुलाई आफ्नै हातले विनायो खोपेर उपहार दिने चलन थियो । अहिले लोप हुन लागेको छ । यसमा मलाई चिन्ता छ ।’
त्यसो त हाल बिनायो र मचिङ्गाको खोलको माग निकै बढेको उनको भनाइ छ । अहिले ठिकै काम गर्दा पनि महिनाको तीन हजार अतिरिक्त कमाई हुने गरेको छ ।’ उनले यसैबाट चामल खान रकमको हर्जा नभएको बताउदै बार्षिक ३०/४० हजार रुपैंया बराबर कमाई हुने पनि सुनाए । उनका अनुसार मचिङ्गाको खोलको तीनसय र विनायोको दुई सय रुपैंया मोल पर्छ । उनको कलाका पारखीहरु पााचथर र खारखोलामा धेरै रहेका बताइन्छ ।
अन्त्यमा उनले फेरि दोहोऱ्याए–च्योंगो/च्योङ् (सुनुवार भाषामा विनायोलाई यसो भनिन्छ) हामी कोइंच/सुनुवारहरुको बाजा हो । यसको संरक्षण र प्रचारप्रसार गरिनु पर्छ ।’

सोम सुनुवार (का:तिच)
इलाम प्रतिनिधी/किरात मूलका बिभिन्न समुहमध्येको एक घटक सुनुवार (कोइंच) हरुको धार्मिक, सांस्कृतिक पक्षलाई समय सापेक्ष बनाउन ना:सो, पोइंब्/ग्यामी (जन्म, विवाह र मृत्यु जस्ता धार्मिक, सामाजिक कार्य तथा प्राकतिक पूजालगायतमा अगुवाई गर्ने व्यक्ति) हरुको बृहत सम्मेलनको खांचो औंल्याइएको छ ।
सुनुुवार सेवा समाज (सुसेस) स्थापनाको रजत (२५ औं बर्ष) बर्षको अवसरमा इलामको लुम्देस्थित सुसेस गाउं कमिटी र स्यांदर पिदार व्यवस्थापन समितिद्धारा संयुक्त रुपमा आयोजित अन्तरकृया कार्यक्रमका सहभागिले राष्ट्रिय स्तरको पोइंब्/ग्यामी सम्मेलन गर्नुपर्ने निश्कर्ष निकालेका हुन् ।
कोइंचहरुको सामाजिक अगुवाई तथा धर्म, संस्कार र संस्कृतिको अस्थित्वसमेत परम्परादेखि बर्तमानसम्म पोइाब्, ग्यामी तथा ना:सोहरुसितै जोडिएर आएकाले संस्कार तथा संस्कृतिलाई समयानुकूल गर्न उनीहरुलाई पहिलो पटक एकै थलोमा उभ्याउने योजना रहेको सुसेस केन्द्रीय कमिटीका अध्यक्ष मनप्रसाद सुनुवारले बताए ।
६५ भन्दा बढी थरकुटी (उपथर) भएका सुनुवारहरुको धार्मिक संस्कारमा बिबिधता भएपनि बिबिधताभित्र एकता कायम गर्न पनि भेलाले अहम भूमीका निर्बाह गर्नेमा सुसेस केन्द्रीय कमिटीका कोषध्यक्ष तथा कार्यबाहक सचिव उत्तम का:तिचा विस्वस्त देखिन्थे । सांस्कतिक बिबिधता यस जातिको सम्पत्ति रहेको उल्लेख गर्दै समाजका सास्कतिक बिभाग प्रमुख अमृत सुनुवारले एकरुप रहेको भाषालाई जिउंदो राख्न स्थानीय चफोनिपो (सर्बसामान्य) देखि लिएर ना:सो, पोइब्हरु लागीपर्नु पर्ने बताएका छन् ।
‘केन्द्रले ना:सोहरुको भेला आउादो फागुन/चैतमा गर्ने भनेको छ ।’–इलाम जिल्लास्थित ना:सो संघका अध्यक्ष पृथसिंह सुनुवार भन्छन्–‘यसले हाम्रो समुदायको जन्म, विबाह, मृत्युलगायतमा गरिने संस्कारलाई सरल र समय अनुकूल गर्न मद्धत पुऱ्याउनेछ ।’

सोम सुनुवार (का:तिच)
पुष २३, इलाम/पछिल्लो समयमा आएर पूर्बका कोइंच–सुनुवारहरु आफ्नो मातृ भाषा तथा भेषभुषाप्रति सचेत वन्न थालेका छन् । यस समुदायका मानिसहरुको मौलिक धार्मिक, भाषिक, साास्कृतिक पक्ष पछाडि पर्न थालेको भन्दै युवाहरु सोको जगेर्ना गर्न लागिपरेका हुन् ।
मेचीको इलाम–पााचथरका बिभिन्न भागका युवाहरु अहिले आफ्नो मातृ भाषालाई बोलचिालीमा ल्याउन भरपर्दो माध्यमको खााचो रहेको बताउन थालेका छन् । पााचथर नाम्दु/मजुवाका सन्देश सुनुवार अहिले रेडियोबाट आफ्नो भाषा सिक्न पाए हुन्थ्यो भन्छन् । यता इलाम पुवामझुवा–३ की देवकुमारी सुनुवार पनि भाषिक प्यास मेटाउन एफएम एक भर पर्दो माध्यम हुने बताउछिन् । इलाम, लुम्देका मधुराज सुनुवार त यस्तो काममा ढिलाई गर्ने नहुने सुझाव दिन्छन् ।
त्यस्तै एकरुपताकासाथ भेषभुषाको संरक्षण गर्नुपर्नेमा पसनि उनीहरु एक मत देखिएका छन् । पुवामझुवा ३ की गोमा सुनुवार समय सापेक्ष र एकरुप भेषभुषा वनाउने तालिमको खााचो भएको बताउछिन् । उता घरेलु कार्यालयले जातीय संस्थाले साझेदारीमा पोशाक वनाउने तालिम सञ्चालन गर्न सक्ने जनाउदै आएको छ ।