Archives

–काःतिच
“जीवनको यो पछिल्लो दुई दशकमा समाज परिवर्तनका लागि चालिएका यात्रा र जीवन भोगाइको प्रतिबिम्ब नै प्रस्तुत कृति हो । लिपिबद्ध गर्दै प्रकाशनको अवस्थामा आइपुग्दा कवयित्रीका जीवन भोगाइ र समाज परिवर्तनका लागि खर्चिएका जुझारु समयको यथार्थ चित्रण पाइन्छ । दृष्टिकोणमा हुने फरक अर्को यथार्थ हो । समयक्रममा हुने समालोचनाले यो खाडल पक्कै भरिनेछ भन्ने मेरो विश्वास रहेको छ ।” इन्द्रमणि अधिकारीको भनाइले सम्झनाका फुलहरुको सार अनुभूत गर्न सकिन्छ ।
“जलजला देख्या छैन बयान खुबै सुनेको छु ।
यसैपाला घुम्न जाने धोको मैले गुनेको छु ।
आज मेरो सम्झनामा पहिलो फूल बनेका छन् यी हरफहरू । सम्झनाका फूलहरूमध्ये पहिलो फूलको पहिलो सेर यिनै हरफहरू मार्फत ढङ्ग नहुँदा नहुँदै पनि गजल कोर्ने रहर जागेको थियो र यिनै हरफहरूलाई ललित साहित्य परिषद् रोल्पाको साप्ताहिक कार्यक्रममा बाचन गरेकी थिएँ । नियम र परिधिबारे कुनै जानकारी नहुँदै गजलको नाम दिएका कारण पनि यी पङ्क्तिहरूलाई सधैँ सँगाल्न मन लाग्छ । जस्तो लेखेँ त्यस्तै वाचन गर्दा श्रोताहरूले केही नमिलेको महसुस गरेका थिए तर मलाई केही भनेका थिएनन् । पछि मलाई यो थाहा भयो कि मैले गजल भनेर पढेको सिर्जनाको फेद टुप्पो केही नमिलेको रहेछ । तृष्णा जाग्नु र व्यवहारमा उतार्नु संयोग हुँदो रहेछ । यसपछिका दिनमा मैले गजलहरू सुन्ने, लेख्ने प्रयास गरेँ र आज यो ‘सम्झनाका फूलहरू’ यहाँहरूको माझमा पस्कन सकेको छु ।” गजलकार तारादेवी सुनुवारले आफ्नो इमानदारिता पस्किनु भएको छ ।
उहाँले थप प्रष्ट पार्नु भएको छ, “पश्चिमाञ्चलको रोल्पाबाट फक्रिन सुरु भएका ‘सम्झनाका फूलहरू’ले पर्वतहुँदै काभ्रे र भक्तपुरमा प्रजनन गरी काठमाण्डौमा आयोजित टेक बहादुर विष्णुमाया सुनुवारको तेस्रो स्मृति दिवसको अवसरमा जन्म लिएको छ । कुनै पनि कुरालाई मनमा मात्रै राखेर बाहिर उजागर गरिएन भने सडेर, गलेर जान्छ । मैले लेख्ने हरेक सिर्जनाहरू चाहे कविता, मुक्तक, गजल या लेख नै किन नहोस् ती सबै मेरा आफ्नै कार्यक्षेत्रसँग सम्बन्धित रहने गरेका छन् । जीवनमा आफैले हिँडेका घुम्तीहरूलाई जति बिर्सन खोजे तापनि यादहरूले सताइरहँदा ती यादहरू, भोगाइहरू, पलहरू, आक्रोशहरू तथा समाजमा देखिएका विकृति विसङ्गतिहरूको विरुद्ध मनमा लागेका भावहरू कलमको सहारले कापीमा बग्दछन् । तीनै भावहरूलाई कहिले कविताको रूपमा त कहिले गजलको रुपमा पोख्ने गर्दछु ।”
अग्रज साहित्यकार अतीत मुखियाका अनुसार “सम्झनाका फुलहरू” को पोष्टमार्टम रिपोर्ट यस्तो छ, “तारा बहिनीको गजल लेखन प्रथम प्रयास यस सङ्ग्रहमा समेटिएका गजलहरू सर्सर्ती हेर्दा केही गजलमा पूर्णअनुप्रास (काफिया)को प्रयोग देखिन्छ भने अधिकांस गजलका सेरहरू प्राय एकाक्षरी वा शब्दांश अन्त्यानुप्रास (काफिया)को प्रयोग भएको देखिन्छ । केही गजलहरूमा सहायक अन्त्यानुप्रास (हमकाफिया)को समेत प्रयोग भएको पाइन्छ ।
सधँैभरी साथमै दिन काट्ने बाचा गरेर छेउ लाग्यौ ।
हात थाम्ने भनी मन साट्ने बाचा गरेर छेउ लाग्यौ ।
यस गजलको मतलामा काट्ने शब्दको अनुप्रासमा ‘साट्ने’ शब्द पूर्णअनुप्रासको रूपमा प्रयोग भएर ‘बाचा गरेर छेउ लाग्यौ’ सहायक अन्त्यानुप्रासको प्रयोग पाइन्छ ।
देखिएनौ छितिज पारि नियाल्दा किन बैगुनी ।
देखिएनौ हिमाल पारि चिहाउँदा किन बैगुनी ।
यहाँ एकाक्षरी अनुप्रास ‘दा’ को सहायक अन्त्यानुप्रास (हमकाफिया)को रूपमा ‘किन बैगुनी’ प्रयोग गरिएको छ ।
पालुवामै चुँडेर किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई ?
चुँडाएर लुछेर किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई ?
यहा ‘चुँडेर’ र ‘लुछेर शब्दको ‘एर’ शब्दांश अनुप्रासमा ‘किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई’ सहायक अन्यानुप्रास (हमकाफिया)ले गजल सजाइएको देखिन्छ । यसरी नै मन लागेको छ, नाम थियो, घायल छु, दिन हजुरलाई जस्ता हमकाफिया भएका गजलहरु देखिन्छन् । तर केही गजलहरुमा भने मूल अनुप्रासको गडबडी पनि भएको पाइन्छ ।

जिन्दगी त किताब रैछ जति पढेनी सकिने ।
जिन्दगी नै गणित रैछ जति जोडेनी सकिने ।
यहानेर किताब शब्दको अनुप्रास गणीत शब्दलाई राखिएको देखिन्छ जुन अमिल्दो अनुप्रास हो । यो गणीत शब्दको ठाउँमा हिसाब राखिएको भए अतिउत्तम हुने थियो । यसो नभएर हमकाफियामा गएर शब्दांश अनुप्रास मिलाउने प्रयत्न गरिएको देखिन्छ । एकाक्षरी वा शब्दांश अनुप्रास विम्वात्मक गजलमा घतलाग्दा हुन्छन् । सरल शब्दका गजलमा पूर्णानुप्रासले नै वाहवाही बटुल्ने भनाइ दिग्गज गजलकारहरूको पाइन्छ ।
तारा बहिनीका गजलहरू सरल भएरै सरस छन् । उहाँका गजलमा प्रेम, कौतुहलता, पीडा, जिज्ञासा एवम् भ्रमजस्ता विषयवस्तुलाई कलात्मक तवरले उनेर सङ्ग्रहको माला तैयार पार्ने प्रयास गरिएको देखिन्छ । गजल जटिल शब्दले भन्दा सरल शब्दले नै सुन्दर र सरस हुने विधा मानिन्छ, जुन यो गजल सङ्ग्रहमा पाइन्छ । लेख्दै नलेखि बस्नुभन्दा केही लेखेर पस्कनु राम्रो हो । यात्रा थालेपछि मात्र गन्तव्यमा पुगिन्छ । जतिजति पाइला चालिन्छ उतिउति नै अनुभव बटुल्न सकिन्छ ।”

समग्रमा भन्नुपर्दा सम्झनाका फुलहरु एउटा विद्रोह हो । जतिसुकै समनताको भाषण हाँके पनि व्यवहारमा समानता हुननसेको नेपाली समाजप्रतिको प्रतिविम्ब हो । अनि महिला पूरुषको खाडल पुर्ने जमर्को हो, । गजलको व्याकरणिक संरचनामा स्त्रीलिङ्ग र पुलिङ्गको भेद गरिएको छैन । यसैले गजलको विषय वस्तु जेसुकै होस् । गजलको व्याकरण जेजस्तो होस, सम्झनाका फुलहरु आफैँमा एक आन्दोलन हो ।

अतीत मुखिया

जिन्दगी त किताब रैछ जति पढेनी सकिने ।
जिन्दगी नै गणित रैछ जति जोडेनी सकिने ।
अरबबाट फारसहुँदै भारतसम्म फैलिएको गजल विधालाई मोतीराम भट्टले वि.सं. १९४० ताका नेपाल भित्राएको भन्ने भनाई अधिकांश साहित्य समालोचकहरूमा भएको पाइन्छ । सुरुसुरुमा सुषुप्त अवस्थामा रहेको नेपाली गजल विधा पचासको दशक पछाडि भने निकै नै मौलाएको पाइन्छ । गजल संरचनाको गहन अध्ययनबिना नै मैले पनि अरूको गजल पढे–सुनेकै भरमा एवम् साथीभाइको लहलहैमा गजल रचना गर्न आरम्भ गरेको थिएँ । जानीनजानी रचिएका तीनै गजलहरूको बिटो बाँधेर साठीको दशक प्रारम्भकालमै ‘अभिशप्त आशिष’ नामक गजल सङ्ग्रह प्रकाशन गरेको थिएँ । सायद यसैले होला प्रस्तुत गजल सङग्रह ‘सम्झनाका पूmलहरू’का गजलकार तारा बहिनीले यसभित्र अटाउने गजलहरू मलाई मेलमार्फत पठाएर भूमिकाको लागि आग्रह गर्नु भएको ।
यहाँनेर गजल सङ्ग्रह ‘अभिशप्त आशिष’ प्रकाशन पछाडि लागेका साहित्यिक ठेसबारे मैले मेरा व्यक्तिगत अनुभूतिहरू उल्लेख गर्नैपर्ने हुन्छ । सरलार्थमा भन्नुपर्दा तत्काल मैले गजलबारे बुझेर लेख्नुभन्दा लेखेर प्रकाशन गरेपश्चात् बुझ्ने भूल गरेको थिएँ । गजल सङ्ग्रह प्रकाशन भएपश्चात् मात्रै मलाई ती मेरा भूलहरूको महसुस भएका थिए । आदरणीय दाइ मनु ब्राजाकी तथा डा. कृष्णहरी बरालजस्ता दिग्गज दाइहरूको साथ सङ्गतले मलाई महसुस गरायो । गजलका शिर्षपदका दुई हरफ (सेर)लाई गजलको भाषामा ‘मतला’ भनिँदो रहेछ भने यसपछिका सेरहरूलाई ‘मिसरा’ भनिँदो रहेछ । त्यही मतलासँग अनुप्रास मिलाइएर रचिने गजलका अन्य सेरका तुकबन्दीयुक्त अनुप्रासलाई ‘काफिया’ भनिँदो रहेछ । मतलालाई आधार बनाएर रदिफ, काफिया तथा बहर छुट्टाएर गजलको संरचना बन्दो रहेछ । यिनै दिग्गज दाइहरूको सङ्गतले मिसरा–ए–उला, मिसरा–ए–सानी, काफिया, रदिफ, मतला, मक्ता तथा तखल्लुस जस्ता गजलका विस्तृत व्याकरणसम्बन्धि ज्ञान बटुल्ने अवसर पाएँ । तथापि गजल रचना गर्दा मात्रा मिलाएर गरिने बहरसम्बन्धमा म आज पनि अनजान तथा सिकारु नै छु ।
तारा बहिनीको गजल लेखन प्रथम प्रयास यस सङ्ग्रहमा समेटिएका गजलहरू सरसरती हेर्दा केही गजलमा पूर्णअनुप्रास (काफिया)को प्रयोग देखिन्छ भने अधिकांस गजलका सेरहरू प्राय एकाक्षरी वा शब्दांश अन्त्यानुप्रास (काफिया)को प्रयोग भएको देखिन्छ । केही गजलहरूमा सहायक अन्त्यानुप्रास (हमकाफिया)को समेत प्रयोग भएको पाइन्छ ।
सधँैभरी साथमै दिन काट्ने बाचा गरेर छेउ लाग्यौ ।
हात थाम्ने भनी मन साट्ने बाचा गरेर छेउ लाग्यौ ।
यस गजलको मतलामा काट्ने शब्दको अनुप्रासमा ‘साट्ने’ शब्द पूर्णअनुप्रासको रूपमा प्रयोग भएर ‘बाचा गरेर छेउ लाग्यौ’ सहायक अन्त्यानुप्रासको प्रयोग पाइन्छ ।

देखिएनौ छितिज पारि नियाल्दा किन बैगुनी ।
देखिएनौ हिमाल पारि चिहाउँदा किन बैगुनी ।
यहाँ एकाक्षरी अनुप्रास ‘दा’ को सहायक अन्त्यानुप्रास (हमकाफिया)को रूपमा ‘किन बैगुनी’ प्रयोग गरिएको छ ।

पालुवामै चुँडेर किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई ?
चुँडाएर लुछेर किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई ?
यहा ‘चुँडेर’ र ‘लुछेर शब्दको ‘एर’ शब्दांश अनुप्रासमा ‘किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई’ सहायक अन्यानुप्रास (हमकाफिया)ले गजल सजाइएको देखिन्छ । यसरी नै मन लागेको छ, नाम थियो, घायल छु, दिन हजुरलाई जस्ता हमकाफिया भएका गजलहरु देखिन्छन् । तर केही गजलहरुमा भने मूल अनुप्रासको गडबडी पनि भएको पाइन्छ ।

जिन्दगी त किताब रैछ जति पढेनी सकिने ।
जिन्दगी नै गणित रैछ जति जोडेनी सकिने ।
यहानेर किताब शब्दको अनुप्रास गणीत शब्दलाई राखिएको देखिन्छ जुन अमिल्दो अनुप्रास हो । यो गणीत शब्दको ठाउँमा हिसाब राखिएको भए अतिउत्तम हुने थियो । यसो नभएर हमकाफियामा गएर शब्दांश अनुप्रास मिलाउने प्रयत्न गरिएको देखिन्छ । एकाक्षरी वा शब्दांश अनुप्रास विम्वात्मक गजलमा घतलाग्दा हुन्छन् । सरल शब्दका गजलमा पूर्णानुप्रासले नै वाहवाही बटुल्ने भनाइ दिग्गज गजलकारहरूको पाइन्छ ।

तारा बहिनीका गजलहरू सरल भएरै सरस छन् । उहाँका गजलमा प्रेम, कौतुहलता, पीडा, जिज्ञासा एवम् भ्रमजस्ता विषयवस्तुलाई कलात्मक तवरले उनेर सङ्ग्रहको माला तैयार पार्ने प्रयास गरिएको देखिन्छ । गजल जटिल शब्दले भन्दा सरल शब्दले नै सुन्दर र सरस हुने विधा मानिन्छ, जुन यो गजल सङ्ग्रहमा पाइन्छ । लेख्दै नलेखि बस्नुभन्दा केही लेखेर पस्कनु राम्रो हो । यात्रा थालेपछि मात्र गन्तव्यमा पुगिन्छ । जतिजति पाइला चालिन्छ उतिउति नै अनुभव बटुल्न सकिन्छ । अतः तारा बहिनीले गजल विधामा साहित्यिक यात्रा प्रारम्भ गर्नु भएको शुभ साइतले स्वच्छ, सुन्दर र चुलिन्दा गन्तव्य पाओस् । आगामी दिनहरूमा पनि यसरी नै साहित्यका मीठा घतलाग्दा रचनाहरू पढ्न पाउने अभिलाषाका साथ सफल साहित्यिक भविष्यको कामना गर्दछु ।

फूलबारी नगरमार्ग, कोटेश्वर
(२०७८।०४।१८)

– जेँःत–आम शोभा सुनुवार
कोइँच सुनुवार समुदायमा बिशेष अर्थ बोकेको विशेष दिन साउन एक गते । यो दिनलाई कोइँच समुदायमा छुट्टै तरिकाले मान्ने चलन छ । यस दिनलाई राँके पिदार पनि भनिन्छ । धान रोपाइँको मैजारोको दिनको रुपमा पनि लिने गरिन्छ । असारको झरीमा रोपाइँ सकेर सबै परिवार एकसाथ बसेर रमाइलो गरि मिठो मसिनो पकाएर खाने चलन छ । कामको व्यस्तताले परिवारमा एकआफसी टाढा भएको अवस्थामा राँके पिदारले नजिक बनोने काम गर्छ । पारिवारिक दूरी कम गरी सामिप्यताको अनुभूति प्रदान गर्छ ।
झरी–बादल हिलो–माटोसँग पौंठेजोरी खेल्दै थकित ज्यानलाई आराम दिन बिहानै नुहाई धुवाई गरी सफा भई लुतो फाल्ने हिन्दू चलन भएपनि कोइँच समुदायमा भने बालीनालीमा रोग नलागोस् भनेर राँकेको आराधना गरि विदाई गर्ने एक बिशेष दिन हो । राँके भनेको मकैबाली लगायत अन्यबालीमा डढ्ने रोग लगाउने एक वृद्धाको रुप हो । यस दिने राँके बुढालाई एरि प्लेत नामक विशेष किसिमको कोइँच खाना पकाइ चढाउने र त्यही खाना सबैले राँकेको प्रसादका रुपमा खाने चलन छ । प्लेत वा एरि बनाउँदा गहुँको पिठोलाई डो बनाएर केही समय राखिन्छ अनि त्यसलाई दुई हातले एरि वा प्लेत बनाई पानीमा उसिन्नुपर्छ । यसरी उसिनेको एरि वा प्लेतलाई तारेर इच्छानुसारको मसला राखी घिउमा भुटेर आलुको चानासँग खाने चलन छ । प्लेत वा एरि लाम्चो अकारको हुन्छ । साउन १ गते जसले प्लेत वा एरि खाँदैन उसलाई राकेँ बुढाले राती सुतेको बेला पोद (गड्यौँला) खुवाउँछ भन्ने भनाई छ । राती सुतेको बेला राँके बूढाले घरघरमा घुमेर जोख्छ, जसको वजन कम हुन्छ उसलाई राके बुढाले सजिलै उठाएर लान्छ भन्ने सजिलै उठाएर लान्छ भन्ने जनविश्वास छ । जसले एरि वा प्लेत खाँदैन त्यो मान्छेलाई राँके बुढाले गड्यौला खुवाउँछ भन्ने पनि चलन छ । त्यसैले साउनको पहिलो दिन सबै कोइँचको घर घरमा प्लेत पाकेकै हुन्छ ।
राती प्लेत खानेबेला पहिला राँके बुढालाई खुशी पार्ने र सबै दुःखकष्ट हरण गरिदिन अनुनय विनयसँगै घरभित्रबाट बाँसको सिटा बालेर राकेँलाई विदाइ गर्ने चलन छ । त्यसरी फालेको सिटालाई सँगालेर जतनसाथ राखेर माघ १ गतेका दिन खिर पकाएर नयाँ वर्ष मनाउँदै सामिबु पिदार मनाउने चलन यथावत छँदै छ । हिन्दू परम्परामा आइन परिवर्तनको दिन पनि हो साउन १ गते । आजैबाट हिउँद लागेको मानिन्छ । आजको दिन विशेगरेर गोर्माली पकाएर खाने चलन पनि छ । नयाँ दुधे मकैको फेक्लो पीठो बनाएर भुँबुरचाँदे र सेलरोटी पकाएर खाने पनि गरिन्छ । हुने खानेले सुँगुर काटेर भोज पनि गर्दछन् । नजिक भएका चेलीबेटीहरुलाई बोलाएर टिका लगाई दक्षिणा दिने र पाल्ने गरिन्छ ।
परम्परा र संस्कृतिका धनी कोइँच समुदायमा राँके पिदार गरेपछि रातभरि राँके जात्रा भर्ने चलन छ । यसरी राँके जात्रा भर्दा जुवातास खेल्न, जुवारी खेलेर नाचगान गर्न सबैलाई छुट हुने गर्दछ । राती निदाउँदा राँके बुढाले जोख्ने र जोख्दा तौल पुगेन भने राँके बुढाले लान्छ अर्थात् मरिन्छ भन्ने जनविश्वासको कारण पनि रातभरि नाचगान गर्ने र अन्य रमाइलो गर्ने गरिएको हो । तर यस्ता परम्परागत कोइँच संस्कृति अहिले लोप हुँदै गएको छ । राज्यमा संघीयता आयो भनिन्छ तर कोइँच गाउँघरको लागि गाउँगाउँमा सिंहदरवारको बेथिति र बेइमानी मात्रै पुगेको छ । अहिलेसम्म कुनै पनि कोइँच गाउँमा न साँस्कृतिक सर्भेक्षण भएको छ न मातृभाषामा शिक्षा लागु गरिएको छ । एकतिर हामी कोइँच भाषा संस्कृतिको संरक्षणको वारेमा कराइरहेका छौं अर्कोतिर दिनदिनै संस्कृति लोप हुँदै छ । संस्कृति संरक्षणको मिहिनेत बालुवामा पानी हालेसरह भएको छ । राँके र लुतो फाले जस्तै हामीसँग भएका वेथिति, बेइमानी र भ्रष्ट्राचारलाई पनि सबै मिलेर आजैदेखि फाल्ने पो हो कि !
–कुपिण्डे, लिखु तामाकोशी १, रामेछाप । हाल ः काठमाडौं ।